Σε μια εποχή παγκόσμιων αναταραχών και εσωτερικών διχασμών, όπως αυτή που βίωσε η Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα, αναδύονται έργα που επιχειρούν να φωτίσουν τη βαθύτερη ταυτότητα ενός έθνους. Ένα τέτοιο έργο είναι ο «Δημοκρατισμός του Έλληνος» του Γεωργίου Ν. Φιλαρέτου, που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1918. Το βιβλίο αυτό δεν είναι απλώς μια ιστορική πραγματεία, αλλά μια έντονη πολιτική παρέμβαση, που τοποθετεί το ελληνικό έθνος στο «δημοκρατικό στρατόπεδο» έναντι του μοναρχισμού και της στρατοκρατίας.
Ο Φιλαρέτος υποστηρίζει ότι η δημοκρατική φύση του ελληνικού λαού είναι έμφυτη και διαχρονική, βαθιά ριζωμένη στην εθνική τους ταυτότητα, στους ιστορικούς τους αγώνες για την ελευθερία, ακόμη και στη γεωγραφική τους θέση. Για τον Φιλαρέτο, η δημοκρατία είναι ένα «φυτό αυτοφυές» των ελληνικών χωρών, που καλλιεργήθηκε από τον θεσμό της αυτοπολιτείας και της εντόπιας σοφίας, και το οποίο «δεν ξεράθηκε ποτέ, ούτε όταν έπνεε ο λίβας της τυραννίας και της βαρβαρότητας».
Οι Αρχαίες Ρίζες της Ελληνικής Δημοκρατίας: Από τον Μύθο στην Πόλη
Βασικό ρόλο βέβαια παίζει το κλίμα το οποίο έχει αναμφισβήτητη επίδραση στον ανθρώπινο χαρακτήρα το οποίο αναφέρει και ο Όμηρος και ο Ιπποκράτης!
Ο Αριστοτέλης δε παρατήρησε ότι το ελληνικό γένος, λόγω της γεωγραφικής του θέσης, είναι θαρραλέο και πνευματικά ανώτερο, ικανό να παραμένει ελεύθερο και να κυβερνάται άριστα, εφόσον διατηρεί μια ενιαία πολιτεία.
Αυτό θέτει μια φυσική βάση για τον ελληνικό δημοκρατισμό!
Βλέπουμε επίσης την καταγωγή της πολιτικής κοινωνίας από την οικογενειακή εστία έως τον σχηματισμό του γένους, της φυλής, και τέλος του άστεως και της πόλεως, όπου η πολιτεία αναπτύχθηκε μέσω της συλλογικής μέριμνας για τα κοινά.
Στο Δωδεκάθεο επίσης εντοπίζουμε δημοκρατικά στοιχεία, καθώς ο Δίας διαβουλεύεται με άλλες θεότητες. Οι πρώιμοι βασιλείς επιλέγονταν για την ανδρεία και την αρετή τους, υπηρετώντας τα κοινά συμφέροντα, και συμβουλεύονταν τους ευπατρίδες γέροντες και τον λαό στην αγορά, όπου επικρατούσε η ελευθερία του λόγου.
Το Αθηναϊκό Παράδειγμα
Η Αθήνα παρουσιάζεται ως το κατεξοχήν πρότυπο. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα (594 π.Χ.) χαιρετίζονται ως αυτές που έθεσαν «ασφαλείς βάσεις της Αθηναϊκής δημοκρατίας». Η σεισάχθεια του Σόλωνα βελτίωσε την υλική κατάσταση των ψηφοφόρων, και το σοφό του αξίωμα «Νου ηγεμόνα ποιού» τους δίδαξε να εκλέγουν τους αρίστους. Βασικοί θεσμοί περιλάμβαναν το ευρύ δικαίωμα ψήφου, την Εκκλησία του Δήμου, τη Βουλή των Πεντακοσίων και τη Βουλή του Αρείου Πάγου.
Η «χρυσή εποχή» υπό τον Περικλή εξυμνείται για το πολιτιστικό της απόγειο και την αθηναϊκή θαλασσοκρατορία. Ο Περικλής επαινείται για τον συνδυασμό των δημοκρατικών του φρονημάτων με τη γενναία διακυβέρνηση, οδηγώντας τον λαό χωρίς λαϊκισμούς και δημαγωγία.
Δημοκρατικά Στοιχεία σε Άλλες Πόλεις-Κράτη και Ομοσπονδίες
Αν και διέφεραν από τον αττικό τύπο, οι δωρικές πόλεις-κράτη, όπως η Κρήτη και η Σπάρτη, παρουσίαζαν επίσης δημοκρατικά στοιχεία, με συμβούλια γερόντων, εκκλησίες του δήμου και ισχυρούς εφόρους. Παράδειγμα η αρχαία ελληνική καινοτομία των Κοινών (ομοσπονδιών) ως κοινός τύπος πολιτικής ένωσης που επέτρεπε στις πόλεις-κράτη να διατηρούν την αυτονομία τους ενώ ενώνονταν για κοινά συμφέροντα. Δημιουργείται ένας άμεσος παραλληλισμός με σύγχρονες ομοσπονδίες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ελβετία, και βλέπουμε ότι η έννοια του δημοψηφίσματος προήλθε από την ελληνική Εκκλησία του Δήμου.
Ανθεκτικότητα και Προσαρμογή: Η Δημοκρατία υπό Ξένο Ζυγό
Ακόμη και υπό την ξένη κυριαρχία, ο «σπινθήρας της ελευθερίας» και η καλλιέργεια του αρχαίου ελληνικού πνεύματος διατηρήθηκαν.
Διατήρηση υπό Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Κυριαρχία
Οι Έλληνες διατήρησαν αρχικά πλήρη αυτονομία και αργότερα έναν βαθμό αυτοδιοίκησης υπό τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Η παρατήρηση του Οράτιου ότι «η Ελλάδα υλικά μεν αλώθηκε, αλλά υποδούλωσε τον νικητή μέσω των επιστημών» χρησιμοποιείται για να τονίσει την ανθεκτική πνευματική υπεροχή των Ελλήνων. Υπό τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η τοπική αυτοδιοίκηση συνεχίστηκε σε χωριά και κοινότητες, υποδηλώνοντας μια διαρκή μορφή αυτονομίας. Παρόμοιες συνθήκες παρατηρούνται και υπό τη Φραγκοκρατία και την Ενετοκρατία.
Η Ιδιαίτερη Περίπτωση της Οθωμανικής Κυριαρχίας
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο Μωάμεθ Β' αναγκάστηκε να παραχωρήσει προνόμια, αναγνωρίζοντας την ανεξαρτησία της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των Πατριαρχών της ως ηγετών του ελληνικού έθνους. Το πιο σημαντικό, παραχώρησε «κοινοτική αυτονομία» στις ελληνικές κοινότητες, οι οποίες προστάτευσαν την εκκλησία και τα σχολεία, διασώζοντας έτσι τα «πολύτιμα πνευματικά όπλα» του ελληνικού λαού: τη γλώσσα και τη θρησκεία.
Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα «Πολιτείας Πλάτωνος» υπό την οθωμανική επικυριαρχία είναι η κοινότητα των Αμπελακίων στη Θεσσαλία.
Εκεί, η κοινοτική ζωή συνδυάστηκε με μια επιτυχημένη συνεταιριστική οικονομική οργάνωση που επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη και την Ανατολή. Παρά τη σύντομη ζωή της (1795-1810 μ.Χ.) λόγω της καταστροφής από τον Αλή Πασά, τα Αμπελάκια παρουσιάζονται ως «υπόδειγμα ευτυχούς δημοκρατίας» , καταδεικνύοντας την έμφυτη ελληνική ικανότητα για συνεργασία και δημοκρατία ακόμη και σε αντίξοες συνθήκες.
Η Δημοκρατική Πορεία της Σύγχρονης Ελλάδας: Από την Επανάσταση στον Εθνικό Διχασμό
Η επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης στους υποδουλωμένους λαούς, με τον Ρήγα Φεραίο να οραματίζεται μια «δημοκρατική ομοσπονδία των ανατολικών εθνών της Ευρώπης και της Μικράς Ασίας», σηματοδότησε την αρχή. Η Επανάσταση του 1821 απεικονίζεται ως η στιγμή που οι πρώην δούλοι έγιναν «πολίτες Ελληνικής δημοκρατίας». Οι πρώτες Συντακτικές Συνελεύσεις (Επίδαυρος 1822, Άστρος 1823, Τροιζήνα 1827) τονίζονται για την καθιέρωση δημοκρατικών πολιτευμάτων, δηλώνοντας ρητά ότι «η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο πρώτος κυβερνήτης, αναγνωρίζεται για την αρετή του, αλλά επικρίνεται για τον «απολυταρχισμό του εκ πολιτικής ανατροφής» που, εμπόδισε τη δημοκρατία να ριζώσει σταθερά.
Η περίοδος της Βαυαροκρατίας υπό τον Βασιλιά Όθωνα καταδικάζεται, καθώς αρνήθηκε να παραχωρήσει συνταγματικές ελευθερίες, οδηγώντας σε λαϊκούς αγώνες και την τελική αναγκαστική υποταγή του σε συνταγματική μοναρχία το 1843. Διαδοχικές επαναστάσεις κορυφώθηκαν στην έξωση του βασιλικού ζεύγους και την κατάργηση της βαυαρικής δυναστείας το 1862.
Η άνοδος του Γεωργίου Α΄ το 1863 έφερε μια «βασιλευομένη δημοκρατία» , αλλά ο Φιλαρέτος σημειώνει την άμεση εμφάνιση μοναρχικών κομμαρχών που επιχείρησαν να αναστείλουν τις λαϊκές ελευθερίες. Ο Χαρίλαος Τρικούπης επαινείται για την κριτική του στον Γεώργιο Α΄ ως υπεύθυνο για τη «νοθεία του πολιτεύματος».
Η επιδείνωση της εσωτερικής κατάστασης λόγω διαφθοράς και εθνικής παρακμής, σε συνδυασμό με εξωτερικές απειλές, οδήγησε στη «λαϊκοστρατιωτική επανάσταση» του 1909. Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, πολιτικός από την Κρήτη, παρουσιάζεται ως ο «εκτελεστής του επαναστατικού προγράμματος και εντολοδόχος του λαού». Η κυβέρνησή του, που ορκίστηκε τον Οκτώβριο του 1910, σηματοδότησε μια «νέα εποχή του σύγχρονου Ελληνισμού», οδηγώντας σε μια πιο φιλελεύθερη συνταγματική αναθεώρηση.
Ο Κωνσταντίνος Α΄ και ο Εθνικός Διχασμός
Η άνοδος του Κωνσταντίνου Α΄ στον θρόνο, με τη γερμανική στρατιωτική του εκπαίδευση και τον γάμο του με την αδελφή του Γερμανού Κάιζερ, παρουσιάζεται ως σημείο καμπής. Ο Φιλαρέτος ισχυρίζεται ότι ο Κωνσταντίνος «φαινόταν και από χαρακτήρα προσαρμοζόμενος μάλλον στα μυστήρια της στρατιωτικής Κουλτούρας, σφοδρά αντικείμενης στον εθνικό χαρακτήρα». Η «ουδετερότητα» του Κωνσταντίνου κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καταδικάζεται ως «πρόσοψη» με κρυφό στόχο τη σύμπλευση με τη Γερμανία.
Οι ενέργειές του απεικονίζονται ως προδοσία, με τον ισχυρισμό του για λογοδοσία «μόνον εις τον Θεόν» ως βασιλιάς «ελέω Θεού» να τονίζεται ως αντίθετος προς τη λαϊκή κυριαρχία. Η «Εθνική Τριανδρία» υπό τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη (1916) παρουσιάζεται ως το «κέντρο οργάνωσης προς Εθνική Άμυνα». Η εκθρόνιση του Κωνσταντίνου τον Μάιο του 1917, με πρωτοβουλία της Γαλλίας, πανηγυρίζεται ως αποκατάσταση του ανατραπέντος πολιτεύματος και επιστροφή του ελληνικού λαού στην «οδό της δόξας». Ο Βενιζέλος χαρακτηρίζεται ρητά ως ο «σύγχρονος Θρασύβουλος» που έσωσε τον Ελληνισμό από τη «τευτονική στρατοκρατία».
Η δημοκρατία καλλιεργεί την εθνική δύναμη, την αρετή και την αντίσταση στην τυραννία, αντλώντας από αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και ιστορικούς.
Η πρόοδος και τα «μεγαλουργήματα» του ελληνικού έθνους οφείλονται πρωτίστως στο φιλελεύθερο πολίτευμά του. Νίκες όπως του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας, καθώς και τη θυσία στις Θερμοπύλες, στο δημοκρατικό πνεύμα που καλλιέργησε «ενάρετους πολίτες και ανδρείους μαχητές». Η παρατήρηση του Ηροδότου ότι ο αθηναϊκός λαός άντλησε τον ενθουσιασμό στους Μηδικούς πολέμους από την πολιτική ελευθερία αναφέρεται ρητά.
Η έμφυτη αγάπη για την ελευθερία καλλιεργήθηκε από έναν «μεγάλο στρατό των αριστοκρατών του πνεύματος». Ο αθάνατος επιτάφιος λόγος του Περικλή που ενέγραψε «αιωνόβια διδάγματα υπέρ των φιλελευθέρων θεσμών». Οι δραματουργοί πιστώνονται με τη διδασκαλία «υψηλοτέρων πολιτειακών αρχών» στα θέατρα, με τον Αισχύλο να δηλώνει ότι το προπύργιο των πόλεων είναι οι «θαρραλέοι στρατιώτες» και τον Σοφοκλή να υποστηρίζει ότι η πολιτεία «δεν είναι κτήμα του άρχοντος»
Ο «μοναρχισμός «ελέω Θεού»» είναι «εχθρός της ελευθερίας» καθώς φυσικά αναπτύσσει στρατοκρατία. Ιδέα είναι του Πλάτωνα ότι η στρατηγική είναι η «θηρευτική τέχνη των ανθρώπων» και ότι οι στρατηγοί πρέπει να παραδίδουν το «θήρευμά» τους στους πολιτικούς άνδρες, «γιατί αυτοί οι ίδιοι δεν ξέρουν να χρησιμοποιούν αυτά που θήρευσαν». Αυτό αντιπαραβάλλει άμεσα τη στρατιωτική δύναμη με την πολιτική σοφία.
Η ηγεσία του Περικλή θεωρούσε το μεγαλύτερο έγκλημα να εκθέτει άσκοπα σε κίνδυνο τη ζωή έστω και ενός Έλληνα και ακολουθούσε μια «ειρηνική και εκπολιτιστική πολιτική», επιδιώκοντας «πνευματική κατάκτηση» και εθνική ενότητα, όχι κοσμοκρατορία. Η διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι ο σκοπός του πολέμου είναι πάντα η ειρήνη («και πολεμούμε ίνα ειρήνην άγωμεν») χρησιμοποιείται για να υπογραμμίσει περαιτέρω το ελληνικό ιδεώδες του πολέμου ως μέσου για την ειρήνη, όχι ως αυτοσκοπού.
Το έργο του Γεωργίου Ν. Φιλαρέτου καταλήγει επαναλαμβάνοντας το κυρίαρχο μήνυμά του: η ελληνική ιστορία, από τους αρχαίους μύθους έως τους σύγχρονους αγώνες, αποτελεί μια συνεχή απόδειξη μιας διαρκούς, έμφυτης δημοκρατικής ταυτότητας. Υποστηρίζει ότι αυτός ο δημοκρατισμός υπήρξε η κινητήρια δύναμη πίσω από τα πολιτιστικά επιτεύγματα, τις στρατιωτικές επιτυχίες και την ανθεκτικότητα της Ελλάδας έναντι της τυραννίας.
Η άμεση σημασία του βιβλίου το 1918 υπογραμμίζεται. Ο Φιλαρέτος πλαισιώνει την παγκόσμια σύγκρουση ως μια αποφασιστική μάχη μεταξύ δημοκρατίας και μιλιταρισμού, με την ευθυγράμμιση της Ελλάδας με τις δυνάμεις της Αντάντ να είναι μια φυσική και ιστορικά προκαθορισμένη επιλογή. Για να ενισχύσει το επιχείρημά του, επικαλείται δηλώσεις εξέχοντων Συμμαχικών ηγετών, όπως ο Ζωρζ Κλεμανσώ και ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ, οι οποίοι αναγνωρίζουν τα κοινά αισθήματα και τους αγώνες για «δικαιοσύνη, ισότητα, ελευθερία και πολιτισμό» που ενώνουν Έλληνες και Γάλλους, καθώς και την «ηρωική αντίσταση των Ελλήνων» ως συμβολή στην ανατροπή του «στρατοκρατικού δεσποτισμού».
Το τελικό, αισιόδοξο όραμα του Φιλαρέτου παρουσιάζεται: «Μέσω της αναμενόμενης οριστικής Νίκης του δημοκρατισμού κατά του μοναρχισμού και κατά της στρατοκρατίας, η Ελλάδα ελπίζει επίσης με βεβαιότητα να ζήσει ειρηνικά στην Ευρωπαϊκή ένωση των δημοκρατικών πολιτειών». Αυτή η δήλωση περικλείει την πεποίθησή του ότι η δημοκρατική μοίρα της Ελλάδας είναι αλληλένδετη με τον ευρύτερο θρίαμβο των δημοκρατικών ιδεωδών στην Ευρώπη, οδηγώντας σε ένα ειρηνικό και ενωμένο μέλλον.
Υ.Γ Με πληροφορίες από το βιβλίο του Γ. Ν. Φιλαρέτου "Ο Δημοκρατισμός του Έλληνος"
ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1918
δια χειρός αλεξίου
31.05.2025
