Η Ανάσταση του Λέοντος Τολστόη

 

Η Δομή της Πλατωνικής Φιλοσοφίας μέσα από την «Εισαγωγή των Δογμάτων Πλάτωνος» του Αλκίνοου

1.0 Εισαγωγή

Η «Εισαγωγή των Δογμάτων Πλάτωνος» του Αλκίνοου, φιλοσόφου του Μέσου Πλατωνισμού (2ος αι. μ.Χ.), αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σωζόμενα εγχειρίδια που επιχειρούν να παρουσιάσουν τη σκέψη του Πλάτωνα με συστηματικό και οργανωμένο τρόπο. Σε μια εποχή που η φιλοσοφία αναζητούσε δογματική συνοχή, ο Αλκίνοος δεν παραθέτει απλώς αποσπάσματα, αλλά οργανώνει το σύνολο των πλατωνικών ιδεών σε ένα συνεκτικό φιλοσοφικό οικοδόμημα. Το έργο του συνιστά μια πολύτιμη πύλη εισόδου στον πλατωνισμό, όχι μόνο όπως αυτός διαμορφώθηκε αιώνες μετά τον θάνατο του ιδρυτή της Ακαδημίας, αλλά και όπως τον αντιλαμβάνονταν οι διανοητές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Το παρόν άρθρο υποστηρίζει ότι η «Εισαγωγή» του Αλκίνοου δεν αποτελεί μια απλή παράθεση, αλλά μια βαθιά ερμηνευτική αναδόμηση της πλατωνικής σκέψης. Μέσα από την αυστηρή ταξινόμηση και την ιεράρχηση των φιλοσοφικών κλάδων, ο Αλκίνοος αποκαλύπτει τη δομική συνοχή και την αλληλεξάρτηση μεταξύ της μεταφυσικής, της γνωσιολογίας, της ηθικής και της πολιτικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα, παρουσιάζοντας τον πλατωνισμό ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα που προσφέρει έναν συνεκτικό τρόπο θεώρησης του κόσμου και του βίου.

2.0 Ορισμός, Σκοπός και Διαιρέσεις

Για τη θεμελίωση ενός συστήματος σκέψης, η στρατηγική σημασία του αρχικού ορισμού και της ταξινόμησης είναι κεφαλαιώδης. Ο Αλκίνοος, ακολουθώντας αυτή την αρχή, θέτει από την αρχή τις βάσεις για την κατανόηση του πλατωνισμού, οριοθετώντας το πεδίο της φιλοσοφίας και προσδιορίζοντας με σαφήνεια τον τελικό σκοπό της φιλοσοφικής ζωής. Αυτή η θεμελίωση λειτουργεί ως οδικός χάρτης για την πλοήγηση στο σύνθετο πλατωνικό οικοδόμημα.

2.1 Ο Βίος του Φιλοσόφου και ο Τελικός Σκοπός

Στο Κεφάλαιο Β', ο Αλκίνοος εισάγει τη διάκριση μεταξύ του θεωρητικού και του πρακτικού βίου, αποδίδοντας σαφή υπεροχή στον πρώτο. Ο θεωρητικός βίος, που συνίσταται στη «γνώσει τῆς ἀληθείας», είναι ανώτερος και τιμιότερος, ενώ ο πρακτικός, που αφορά τις πράξεις μέσω του σώματος, έπεται. Ωστόσο, οι δύο βίοι δεν είναι ασύνδετοι. Ο τελικός σκοπός της φιλοσοφίας, ο οποίος αποτελεί και τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής, είναι η ὁμοίωσις Θεῷ κατὰ τὸ δυνατόν (ομοίωση με τον Θεό, στο μέτρο του δυνατού). Αυτός ο υπέρτατος στόχος επιτυγχάνεται μέσα από την άσκηση της αρετής (που συνδέεται με τον πρακτικό βίο) και, κυρίως, μέσα από τη θεωρητική γνώση της αλήθειας και των πρώτων αρχών, μια γνώση που μας εξομοιώνει με τη θεία φύση.

2.2 Οι Κλάδοι της Φιλοσοφίας

Αφού θέτει τον τελικό σκοπό, ο Αλκίνοος προχωρά στο Κεφάλαιο Γ' στην τριμερή διαίρεση της φιλοσοφίας, μια ταξινόμηση που οργανώνει το σύνολο της πλατωνικής διδασκαλίας:

• Θεωρητική Φιλοσοφία: Αφορά τη γνώση των όντων και υποδιαιρείται σε τρία μέρη, με βάση το αντικείμενο της έρευνάς τους:
  • Θεολογία: Η επιστήμη των πρώτων, αιώνιων και νοητών αιτιών, δηλαδή του Θεού και των Ιδεών.
  • Φυσική: Η μελέτη του αισθητού κόσμου, της γένεσης και της τάξης του σύμπαντος.
  • Μαθηματικά: Η διερεύνηση των αφηρημένων μαθηματικών αντικειμένων, που κατέχουν ενδιάμεση θέση μεταξύ του νοητού και του αισθητού.
• Πρακτική Φιλοσοφία: Αφορά την ανθρώπινη πράξη και την οργάνωση του βίου. Υποδιαιρείται επίσης σε τρία μέρη:
  • Ηθική: Η διαμόρφωση του χαρακτήρα και η επίτευξη της αρετής σε ατομικό επίπεδο.
  • Οικονομική: Η ορθή διαχείριση του οίκου.
  • Πολιτική: Η οργάνωση της ιδανικής πολιτείας και η διακυβέρνηση.

Αυτή η αρχική ταξινόμηση δεν είναι απλώς σχηματική. Προετοιμάζει το έδαφος για την εξέταση των εργαλείων που απαιτούνται για την επίτευξη της φιλοσοφικής γνώσης, οδηγώντας μας λογικά στην επόμενη ενότητα, που είναι αφιερωμένη στη γνωσιολογία και τη διαλεκτική μέθοδο.

3.0 Ο Δρόμος προς την Αλήθεια

Στο πλατωνικό σύστημα, όπως το παρουσιάζει ο Αλκίνοος, η γνωσιολογία και η μεθοδολογία κατέχουν κεντρικό ρόλο. Η κατανόηση του πώς γνωρίζουμε είναι αδιαχώριστη από το τι μπορούμε να γνωρίσουμε. Η ορθή μέθοδος δεν είναι απλώς ένα εργαλείο, αλλά η ίδια η οδός που οδηγεί την ψυχή από τον κόσμο των αισθήσεων και της δόξας στον κόσμο της αλήθειας και της επιστήμης.

3.1 Το Κριτήριο της Αλήθειας

Στο Κεφάλαιο Δ', ο Αλκίνοος αναλύει τη διττή έννοια του κριτηρίου της αλήθειας. Κάνει μια θεμελιώδη διάκριση μεταξύ:

• του «υφ' ου κρίνεται»: του υποκειμένου ή του παράγοντα που κρίνει, ο οποίος είναι ο λόγος του φιλοσόφου.
• του «δι' ου κρίνεται»: του οργάνου μέσω του οποίου επιτελείται η κρίση, το οποίο είναι ο «λόγος φυσικός».

Αυτή η διάκριση θεμελιώνει μια ορθολογική προσέγγιση της γνώσης. Ο «λόγος φυσικός» είναι το καθολικό, ακατέργαστο όργανο της λογικής που ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο. Ο φιλόσοφος, μέσω της εκπαίδευσης και της διαλεκτικής, οφείλει να το γυμνάσει και να το τελειοποιήσει, ώστε να το μετατρέψει στον έγκυρο και αυθεντικό «λόγο» που κρίνει την αλήθεια.

3.2 Επιστήμη, Δόξα και Αίσθηση

Στο ίδιο κεφάλαιο, ο Αλκίνοος αποσαφηνίζει την πλατωνική διάκριση μεταξύ της επιστήμης (ἐπιστήμη) και της δόξας (δόξα). Η επιστήμη έχει ως αντικείμενό της τα αιώνια και αμετάβλητα νοητά όντα, δηλαδή τις Ιδέες. Η γνώση αυτή είναι σταθερή και αληθής. Αντίθετα, η δόξα αφορά τον μεταβλητό και φθαρτό κόσμο των αισθητών πραγμάτων. Η δόξα βρίσκεται μεταξύ γνώσης και άγνοιας, καθώς τα αντικείμενά της είναι μιμήσεις των αληθινών όντων. Αυτή η οντολογική και γνωσιολογική ιεραρχία ορίζει με σαφήνεια τα όρια και τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης.

3.3 Η Διαλεκτική ως Βασιλική Οδός

Η μέθοδος που επιτρέπει στην ψυχή να υπερβεί τη δόξα και να φτάσει στην επιστήμη είναι η διαλεκτική. Στα Κεφάλαια Ε' και ΣΤ', ο Αλκίνοος την παρουσιάζει ως τη «βασιλική οδό» της φιλοσοφίας, αναλύοντας τις τέσσερις βασικές διαδικασίες της:

1. Διαίρεση: Η ανάλυση ενός γένους στα είδη που το αποτελούν, προκειμένου να κατανοηθεί η εσωτερική του δομή.
2. Ορισμός: Η διατύπωση της ουσίας ενός πράγματος, η οποία προκύπτει από τη διαδικασία της διαίρεσης.
3. Ανάλυση: Η ανωτέρα πορεία του νου, κατά την οποία ο φιλόσοφος ξεκινά από υποθέσεις και ανέρχεται προς τις «αναπόδεικτες αρχές», δηλαδή τις Ιδέες και τελικά το Αγαθόν.
4. Επαγωγή: Η αντίστροφη πορεία, κατά την οποία ο νους μεταβαίνει από την εξέταση των επιμέρους παραδειγμάτων στη σύλληψη του καθολικού ορισμού.

Για τον Αλκίνοο, η διαλεκτική δεν είναι μια αόριστη τέχνη, αλλά μια αυστηρά δομημένη επιστήμη που χρησιμοποιεί ως εργαλεία τη λογική, δηλαδή τη θεωρία των προτάσεων και των συλλογισμών (ΚΕΦ. ΣΤ'). Η διαλεκτική είναι, συνεπώς, η πρακτική οδός για την ανάβαση της ψυχής· ο στόχος δεν είναι απλώς η γνώση των Ιδεών, αλλά η εξομοίωση με τον θείο Νου του οποίου οι Ιδέες αποτελούν τις νοήσεις, εκπληρώνοντας έτσι τον τελικό σκοπό της φιλοσοφίας.

Έχοντας καθορίσει τη μέθοδο για την απόκτηση της γνώσης, το επόμενο λογικό βήμα είναι η εφαρμογή της στο ύψιστο αντικείμενό της: την ίδια τη φύση της πραγματικότητας, δηλαδή τη μεταφυσική.

4.0 Οι Πρώτες Αρχές της Πραγματικότητας

Αφού εδραίωσε τη μέθοδο για την απόκτηση της γνώσης, ο Αλκίνοος στρέφεται τώρα στο ύψιστο αντικείμενό της: τη μεταφυσική αρχιτεκτονική της πραγματικότητας, η οποία αποτελεί το ακλόνητο θεμέλιο για ολόκληρο το πλατωνικό σύστημα. Εδώ θεμελιώνονται οι πρώτες αρχές που διέπουν όχι μόνο τη δομή του σύμπαντος, αλλά και την ανθρώπινη ύπαρξη και τον τελικό της σκοπό.

4.1 Οι Τρεις Θεμελιώδεις Αρχές

Στα Κεφάλαια Θ' και Ι', ο Αλκίνοος συστηματοποιεί την πλατωνική μεταφυσική γύρω από τρεις θεμελιώδεις αρχές (ἀρχαί) του παντός: τον Θεό, τις Ιδέες και την Ύλη.

• Ο Πρώτος Θεός: Τοποθετείται στην κορυφή της οντολογικής ιεραρχίας. Ταυτίζεται με τον Νου και το Αγαθόν, μια ταύτιση κρίσιμη, καθώς ο τελικός σκοπός της ομοίωσης είναι η ομοίωση με αυτό το συγκεκριμένο Αγαθόν. Είναι αιώνιος, άρρητος (δεν μπορεί να περιγραφεί πλήρως με λόγια), αυτοτελής (τέλειος καθ' εαυτόν) και αποτελεί την ποιητική αιτία, δηλαδή τον «πατέρα και ποιητή» των πάντων. Η γνώση του είναι δυνατή όχι άμεσα, αλλά έμμεσα, μέσω δύο οδών: της αφαίρεσης, δηλαδή της αφαίρεσης όλων των υλικών ιδιοτήτων, και της αναλογίας, όπως το Αγαθόν είναι για τον νοητό κόσμο ό,τι ο ήλιος για τον αισθητό.
• Οι Ιδέες: Σε μια ερμηνευτική κίνηση χαρακτηριστική του Μέσου Πλατωνισμού, που εσωτερικεύει τις Ιδέες στον θείο νου, ο Αλκίνοος τις ορίζει ως τις νοήσεις του Πρώτου Θεού (νόησις Θεοῦ). Λειτουργούν ως τα αιώνια και αμετάβλητα παραδείγματα (παραδειγματική αιτία) με βάση τα οποία ο Θεός δημιουργεί και οργανώνει τον αισθητό κόσμο.
• Η Ύλη: Η ύλη είναι η τρίτη αρχή. Περιγράφεται ως ένα άμορφο, άποιο και αιώνιο υπόστρωμα (ὑποκείμενον) που δέχεται τις μορφές που της επιβάλλει ο Δημιουργός, σύμφωνα με τα ιδεατά πρότυπα. Είναι η αρχή της πολλαπλότητας, της μεταβολής και της ατέλειας στον αισθητό κόσμο.

4.2 Κοσμολογία: Η Τάξη του Σύμπαντος

Η κοσμολογία του Αλκίνοου (ΚΕΦ. ΙΒ') περιγράφει τη διαδικασία με την οποία ο Δημιουργός Θεός επιβάλλει τάξη στο αρχέγονο χάος της ύλης. Αυτή η δημιουργία δεν είναι μια πράξη που συμβαίνει στον χρόνο, αλλά μια αιώνια σχέση εξάρτησης. Ο Θεός, ως αγαθός, χρησιμοποίησε ως εργαλεία τα μαθηματικά πρότυπα και την αναλογία, η οποία αποτελεί τον θεϊκό δεσμό που συνέχει τα στοιχεία του σύμπαντος. Αυτή η κοσμική τάξη αποτελεί το τέλειο έλλογο πρότυπο που η ψυχή του φιλοσόφου επιδιώκει να μιμηθεί.

Κεντρικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία κατέχει η Ψυχή του Κόσμου (ΚΕΦ. ΙΔ'). Ο Θεός τη δημιουργεί ως μια ενδιάμεση οντότητα μεταξύ του αδιαίρετου νοητού κόσμου και του διαιρετού αισθητού κόσμου. Η Ψυχή του Κόσμου είναι η αρχή της κίνησης, της ζωής και της τάξης στο σύμπαν, εμψυχώνοντας το σώμα του κόσμου και διασφαλίζοντας την αρμονική λειτουργία του.

Η κοσμική τάξη, που πηγάζει από έναν αγαθό και νοήμονα Θεό, θέτει το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλούμαστε να κατανοήσουμε τη φύση της δικής μας ψυχής και να ευθυγραμμίσουμε τη ζωή μας με την παγκόσμια αρμονία.

5.0 Η Φύση και το Τέλος του Ανθρώπου

Με το μεταφυσικό και κοσμολογικό πλαίσιο σταθερά εδραιωμένο, ο Αλκίνοος προχωρά λογικά στην τοποθέτηση του ανθρώπου εντός αυτής της θείας τάξης. Η πλατωνική ψυχολογία και ηθική δεν είναι ανεξάρτητοι κλάδοι, αλλά άμεσες συνέπειες της μεταφυσικής, καθώς περιγράφουν την πορεία μέσω της οποίας η ατομική ψυχή μπορεί να αντικατοπτρίσει την κοσμική αρμονία και να επιτύχει τον τελικό της σκοπό (τέλος).

5.1 Η Αθανασία και η Δομή της Ψυχής

Στο Κεφάλαιο ΚΕ', ο Αλκίνοος παραθέτει τα βασικά πλατωνικά επιχειρήματα για την αθανασία της ψυχής. Δίνει έμφαση στη θεωρία της ανάμνησης (ἀνάμνησις), σύμφωνα με την οποία η μάθηση είναι ανάκληση γνώσεων που η ψυχή κατείχε πριν την ενσάρκωσή της. Το σημαντικότερο, όμως, επιχείρημα βασίζεται στον ορισμό της ψυχής ως αυτενέργητης και αιώνιας αρχής της κίνησης («ἀρχὴ κινήσεως αὐτοκίνητος»). Επειδή είναι η πηγή κάθε κίνησης και ζωής, δεν μπορεί η ίδια να υπόκειται σε θάνατο.

Στη συνέχεια (ΚΕΦ. ΚΓ' και ΚΔ'), ο Αλκίνοος περιγράφει την τριμερή δομή της ψυχής, αντιστοιχίζοντας κάθε μέρος της με μια συγκεκριμένη περιοχή του σώματος:

1. ΤηνΛογική: Το έλλογο μέρος, η έδρα της λογικής και της σκέψης, που εδρεύει στον εγκέφαλο (κεφαλή).
2. Το Θυμοειδές: Η έδρα των ευγενών συναισθημάτων, όπως η ανδρεία και η τιμή, που βρίσκεται στην καρδιά.
3. Το Επιθυμητικόν: Η έδρα των σωματικών επιθυμιών και ορέξεων, που τοποθετείται στο ήπαρ.

5.2 Αρετή, Κακία και Ελευθερία της Βούλησης

Η ηθική φιλοσοφία του Πλάτωνα, σύμφωνα με τον Αλκίνοο, βασίζεται στην ιδέα ότι η αρετή είναι η υγεία και η τελειότητα της ψυχής (ΚΕΦ. ΚΗ'). Ορίζεται ως μεσότης (μεσότης) μεταξύ υπερβολής και έλλειψης σε σχέση με τα πάθη (ΚΕΦ. ΚΘ'). Κάθε μέρος της ψυχής έχει τη δική του αρετή, ενώ η αρμονική συνύπαρξή τους οδηγεί στη συνολική αρετή της δικαιοσύνης. Αυτή η ψυχική υγεία είναι η ίδια η κατάσταση της ομοίωσης με τον Θεό, καθώς αντικατοπτρίζει την τέλεια τάξη του σύμπαντος που κυβερνάται από τον θείο Νου.

Μέρος της Ψυχής	Αντίστοιχη Αρετή	Περιγραφή
Λογική	Σοφία / Φρόνησις	Η γνώση του καλού και του κακού.
Θυμοειδές	Ἀνδρεία	Η υποταγή του θυμού στον λόγο για το τι είναι δίκαιο.
Επιθυμία	Σωφροσύνη	Ο έλεγχος των επιθυμιών από τη λογική.
Όλη η Ψυχή	Δικαιοσύνη	Η αρμονία των τριών μερών, όπου το καθένα πράττει το δικό του έργο.

Ο Αλκίνοος αναλύει επίσης δύο κεντρικά ηθικά δόγματα. Πρώτον, το δόγμα ότι «η μεν αρετή εκούσιον, η δε κακία ακούσιον» (ΚΕΦ. Λ'). Κανείς δεν επιλέγει το κακό γνωρίζοντάς το ως κακό· η κακία πηγάζει από την άγνοια του αληθινού αγαθού. Δεύτερον, εξετάζει τη σχέση μεταξύ Ειμαρμένης και ελεύθερης βούλησης (αὐτεξούσιον) (ΚΕΦ. ΚΣΤ'). Τονίζει ότι, ενώ τα γεγονότα εντάσσονται σε μια ευρύτερη κοσμική τάξη (Ειμαρμένη), οι ανθρώπινες πράξεις παραμένουν στην ευθύνη του ατόμου.

5.3 Η Πολιτική ως Εφαρμογή της Ηθικής

Η πολιτική φιλοσοφία (ΚΕΦ. ΛΓ') αποτελεί την προέκταση και εφαρμογή της ηθικής σε συλλογικό επίπεδο. Η ιδανική Πολιτεία δομείται κατ' αναλογίαν προς την τριμερή ψυχή:

• Οι φύλακες-βασιλείς (το βουλευόμενον) αντιστοιχούν στην λογική.
• Οι επίκουροι (το πολεμικόν) αντιστοιχούν στο θυμοειδές.
• Οι δημιουργοί (το χρηματιστικόν) αντιστοιχούν στο επιθυμητικό.

Η δικαιοσύνη στην πόλη, όπως και στην ψυχή, επιτυγχάνεται όταν κάθε τάξη επιτελεί τον ρόλο που της αρμόζει, υπό την καθοδήγηση των σοφότερων, δηλαδή των φιλοσόφων-βασιλέων. Ο φιλόσοφος-βασιλέας είναι η πολιτική ενσάρκωση της επιτυχούς ομοίωσης με τον Θεό, μια ψυχή της οποίας η εσωτερική αρμονία εκπορεύεται για να δομήσει την πόλη κατ' εικόνα της.

Έχοντας καλύψει το σύνολο του πλατωνικού συστήματος, απομένει να εξαχθούν τα τελικά συμπεράσματα για τη συνθετική συνεισφορά του Αλκίνοου.

Η «Εισαγωγή των Δογμάτων Πλάτωνος» του Αλκίνοου αποτελεί ένα έργο μνημειώδους σημασίας για την κατανόηση της πλατωνικής φιλοσοφίας, όχι ως μιας συλλογής διάσπαρτων διαλογικών αναζητήσεων, αλλά ως ενός στέρεου και ολοκληρωμένου φιλοσοφικού συστήματος. Όπως αναλύθηκε, ο Αλκίνοος προσφέρει μια εξαιρετικά δομημένη και συστηματική πύλη εισόδου στον πλατωνισμό, ξεκινώντας από τον ορισμό και τον σκοπό της φιλοσοφίας και καταλήγοντας στην εφαρμογή των αρχών της στην ηθική και την πολιτική ζωή.

Η συνολική σημασία της «Εισαγωγής» έγκειται στην ικανότητά της να καταδεικνύει την εσωτερική λογική και τη βαθιά συνοχή της πλατωνικής σκέψης. Ο Αλκίνοος αναδεικνύει πώς η μεταφυσική θεωρία των αρχών θεμελιώνει τη γνωσιολογία, η οποία με τη σειρά της απαιτεί μια συγκεκριμένη μεθοδολογία για την προσέγγιση της αλήθειας. Αυτό το θεωρητικό πλαίσιο καθορίζει την ψυχολογία και την ηθική, καθώς ο τελικός σκοπός του ανθρώπου, η ὁμοίωσις Θεῷ, δεν είναι παρά η εναρμόνιση της ψυχής με τις αιώνιες αρχές της πραγματικότητας. Με τον τρόπο αυτό, ο Αλκίνοος παρουσιάζει τον πλατωνισμό ως ένα ενιαίο και συνεκτικό οικοδόμημα, όπου η θεωρία συνδέεται άρρηκτα με την πράξη. Το συστηματικό του εγχείρημα όχι μόνο διαφύλαξε την πλατωνική παράδοση για το ρωμαϊκό κοινό, αλλά προετοίμασε και το έδαφος για τις μεγάλες μεταφυσικές συνθέσεις του ύστερου Νεοπλατωνισμού.

(δια χειρός αλεξίου με πηγές από το αχανές διαδίκτυο)

Πίστη και Ελπίδα στον Ορισμό του Δάντη (Adolfo Faggi)

faggi-fede-speranza-nella-definizione-di-dante-pdffrom aldebaran36

Τα αποσπάσματα προέρχονται από μια δημοσίευση του Adolfo Faggi με τίτλο "Πίστη και Ελπίδα στον Ορισμό του Δάντη", η οποία χρονολογείται το 1935 και εκδόθηκε στο Τορίνο. 

Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από τους τόμους 70 των Πρακτικών της Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών του Τορίνο, του έτους 1934-35. 

Ο συγγραφέας, ο οποίος σημειώνεται ως Μέλος του Εθνικού Συλλόγου, παρουσίασε αυτή τη σημείωση σε συνεδρίαση στις 7 Φεβρουαρίου του 1935. 

Το κύριο θέμα της εργασίας είναι η διευκρίνιση του νοήματος των ελπιζομένων πραγμάτων στον ορισμό του Δάντη σε αντιπαράθεση με τη Λατινική Βουλγάτα και η εξέταση της σχέσης μεταξύ πίστης και ελπίδας υπό τη χριστιανική έννοια. 

Ο Faggi αναλύει συγκεκριμένα το πώς ο Δάντης αντιλαμβάνεται την πίστη και την ελπίδα, συζητώντας ταυτόχρονα τις ερμηνείες άλλων μελετητών, όπως ο Prof. Annibale Pastore. 

 Το κείμενο του Adolfo Faggi επικεντρώνεται στη διευκρίνιση του νοήματος των «ελπιζομένων πραγμάτων» (cose sperate) στον ορισμό που δίνει ο Δάντης για την Πίστη, συγκρίνοντάς το με το κείμενο του Παύλου (Vulgate), και καθορίζοντας τη σχέση μεταξύ Πίστης και Ελπίδας υπό τη χριστιανική έννοια. 

Η ανάλυση του Faggi είναι θεμελιώδης, καθώς διερευνά τις θεολογικές αρετές μέσα από το πρίσμα της φιλολογικής και εννοιολογικής ακρίβειας, κυρίως όσον αφορά τη μετάφραση και την ερμηνεία των λατινικών όρων που χρησιμοποιήθηκαν στη μεσαιωνική θεολογία.

 Ι. Ο Ορισμός της Πίστης (Fede) Ο Δάντης, στο Paradiso (Κάντο XXIV, 64-65), δίνει τον περίφημο ορισμό της Πίστης: «Fede è sustanza di cose sperate / Ed argumento delle non parventi» (Πίστη είναι η ουσία των ελπιζομένων  (και επιχείρημα αυτών που δεν φαίνονται). 

Αυτός ο ορισμός είναι γνωστό ότι προέρχεται από την Επιστολή του Αγίου Παύλου προς Εβραίους (Εβρ. ΧΙ, 1): «ἔστι δὲ πίστις ἐλπιζομένων ὑπόστασις, ἔλεγχος οὐ βλεπομένων». 

Ο Faggi εστιάζει σε δύο βασικά ζητήματα ερμηνείας: 

1. Η Έννοια της Substantia (Ουσία/Υπόσταση) Το λατινικό substantia μεταφράζει την ελληνική λέξη «ὑπόστασις». 

Ο Faggi τονίζει ότι ο όρος substantia στον ορισμό της Πίστης δεν πρέπει να εκληφθεί με την αυστηρή φιλοσοφική του έννοια (δηλαδή ως ουσία έναντι συμβεβηκότος), όπως ίσως παρερμηνεύτηκε από σχολιαστές όπως ο Scartazzini. 

Αντιθέτως, ο όρος πρέπει να γίνει δεκτός σύμφωνα με τη λατινική Vulgata, τον Πέτρο Λομβαρδό (Pietro Lombardo) και την ιταλική χρήση. 

Η Substantia νοείται με την κυριολεκτική έννοια του «αυτού που βρίσκεται κάτω, που στηρίζει, που είναι θεμέλιο». 

Σύμφωνα με τον Πέτρο Λομβαρδό, «δια την πίστην υπάρχουσι [subsistunt] και ελπίζονται τα πράγματα και έχουν θεμέλιον (fundamentum)». 

Επομένως, η Πίστη είναι το θεμέλιο των πραγμάτων που ελπίζουμε. 

2. Η Διαμάχη για το Sperate (Ελπιζόμενα) 

Ο Δάντης χρησιμοποιεί τον παθητικό αόριστο μετοχή sperate (ελπισμένες), ενώ κάποιοι μελετητές, όπως ο καθηγητής Pastore, υποστήριξαν ότι θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί ο τύπος sperandum (αυτά που πρέπει να ελπίσουμε), υπονοώντας την αναγκαιότητα. 

Ο Faggi αντικρούει αυτό το επιχείρημα, δηλώνοντας ότι η αλήθεια είναι πως το sperandum της Vulgate μεταφράζει ακριβώς το ελληνικό ἐλπιζομένων. 

Το sperandum (μέλλοντα μετοχή) στο μεσαιωνικό Λατινικό δεν περιλαμβάνει την έννοια της αναγκαιότητας (necessità), αλλά μόνο τη δυνατότητα. 

Ο Δάντης, χρησιμοποιώντας το sperate (σε συμφωνία με το sperabile — ελπιστό), απλώς αναπαρήγαγε τον παύλειο τύπο. 

3. Η Έννοια του Argumento (Επιχείρημα) Η δεύτερη φράση του ορισμού, «argumento delle non parventi» (επιχείρημα των μη φαινομένων), αναφέρεται στο ελληνικό «ἔλεγχος» (elenchos). 

Η Vulgata μεταφράζει το ἔλεγχος ως αποδεικτικό ή διαφανές επιχείρημα. 

Η Πίστη λειτουργεί ως «επιχείρημα» για τα μη φαινόμενα (τα μη παρόντα), διότι αυτά τα «ελπιζόμενα πράγματα» δεν είναι δυνατόν να αποδειχθούν ή να τεκμηριωθούν με άλλο μέσο παρά μέσω της Πίστης. ΙΙ. Ο Ορισμός της Ελπίδας (Speranza) Η Ελπίδα, ως θεολογική αρετή, εξετάζεται από τον Δάντη στο Κάντο XXV του Paradiso. 

1. Ο Χαρακτήρας της Ελπίδας 

Η ουσία της Ελπίδας έγκειται στην προσμονή (attendere). 

Είναι σημαντικό να σημειωθεί η διαφορά μεταξύ του αντικειμενικού και του υποκειμενικού χαρακτήρα της Ελπίδας σε σχέση με την Πίστη. 

Ενώ μπορεί να επιβληθεί η υποχρέωση της Πίστης (βασισμένη στην αποκάλυψη), δεν μπορεί να επιβληθεί η υποχρέωση της Ελπίδας. 

Η Ελπίδα είναι μια υποκειμενική κατάσταση – δεν μπορούμε να επιβάλουμε την ευθυμία ή τον απαισιόδοξο στον άνθρωπο. 

Ο Δάντης αναγνωρίζει τον υποκειμενικό χαρακτήρα της ελπίδας, ειδικά όταν αναφέρει: «La speme, che laggiù innamora» (Η ελπίδα, που εκεί κάτω γοητεύει). 

Αυτή η «υψηλή ελπίδα» (alta spene) αναφέρεται στη δόξα την αιώνια, σε αντίθεση με τις κοσμικές ελπίδες που συχνά οδηγούν σε απογοήτευση. 

2. Ο Ορισμός του Δάντη για την Ελπίδα 

Ο Δάντης ορίζει την Ελπίδα ως: «un attender certo Della gloria futura, il qual produce  Grazia divina e precedente merto» (μια βέβαιη προσμονή Της μελλοντικής δόξας), την οποία παράγουν  Θεία χάρις και προηγούμενη αξία). 

Αυτός ο ορισμός συμφωνεί με τον ορισμό του Πέτρου Λομβαρδού: «Η ελπίδα είναι βέβαιη προσδοκία μελλοντικής μακαριότητας, που προέρχεται από τη Θεία Χάρη και τις προηγούμενες αξίες (meritis praecedentibus)». 

Ο χριστιανικός ορισμός της Ελπίδας, λοιπόν, μετριάζεται, καθώς απαιτεί αναγνώριση των αξιών που η Χάρη επιτρέπει στον άνθρωπο να παράγει. 

ΙΙΙ. Η Σχέση Πίστης και Ελπίδας 

Ο Faggi καταλήγει στο ότι η Πίστη και η Ελπίδα είναι φυσικά και θεολογικά αχώριστες στον χριστιανικό νόμο. 

Όπου υπάρχει Πίστη, η Ελπίδα δεν μπορεί να απουσιάζει. 

Η Πίστη είναι: • Η ουσία/υπόσταση (sustanza) των πραγμάτων που ελπίζονται. • Είναι θεμελιωμένη στη Θεία Αποκάλυψη. 

Η Ελπίδα είναι: • Η προσμονή (attendere) των πραγμάτων που η Πίστη θεμελιώνει. • Είναι παρηγοριά της ψυχής απέναντι στις θλίψεις και τα δάκρυα του κόσμου. • Είναι ένα επιχείρημα κατά της απιστίας και των αμφιβολιών που μπορεί να πολιορκήσουν τη διάνοια σχετικά με την αποκάλυψη. 

Ακόμη και η ύπαρξη μιας «εδραιωμένης θρησκευτικής πίστης» που επιτρέπει την προσδοκία μιας μελλοντικής ζωής (αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν intimations of immortality), δεν είναι η βέβαιη προσμονή της χριστιανικής Ελπίδας, η οποία θεμελιώνεται στην Αποκάλυψη. 

Συνοψίζοντας, ο Faggi επιβεβαιώνει ότι ο Δάντης χρησιμοποιεί τους θεολογικούς όρους της Πίστης και της Ελπίδας με ακρίβεια, βασιζόμενος στις πηγές του (Άγιος Παύλος, Πέτρος Λομβαρδός), αναδεικνύοντας τη θεμελιώδη και αποδεικτική λειτουργία της Πίστης έναντι της βέβαιης προσδοκίας της Ελπίδας. 

 Φιλοσοφική Ερμηνεία και Αξιολόγηση της Ισχύος 

 Το κείμενο του Faggi, «Πίστη και Ελπίδα στον ορισμό του Δάντη», είναι μια ακτινογραφία της ακρίβειας της δαντικής σκέψης. 

Η ισχύς των συμπερασμάτων του βασίζεται στην επιστροφή στις πρωτογενείς πηγές (Άγιος Παύλος και Πέτρος Λομβαρδός) και στη διόρθωση παρερμηνειών που προέκυψαν από την αφαίρεση των όρων από το θεολογικό τους πλαίσιο. 

Ι. Η Ισχύς της Φιλολογικής Διόρθωσης: Η έννοια της Sustanza (Ουσία) Ισχύει απόλυτα η ανάλυση του Faggi όσον αφορά την έννοια της Sustanza (Υπόσταση) στον ορισμό της Πίστης. 

Ο Faggi αποδεικνύει ότι η Πίστη είναι θεμέλιο (fondamento) ή στήριγμα των ελπιζομένων πραγμάτων. Ο ορισμός του Δάντη: «Fede è sustanza di cose sperate» δεν πρέπει να ερμηνεύεται με την αυστηρή φιλοσοφική έννοια της «ουσίας έναντι του συμβεβηκότος» (sustanza e accidente), όπως ίσως παρερμηνεύτηκε από σχολιαστές όπως ο Scartazzini. 

Ο Faggi επιβεβαιώνει ότι η Πίστη είναι η Υπόστασις (substantia) όχι με την αριστοτελική έννοια της φιλοσοφικής ουσίας, αλλά με την κυριολεκτική και λατινική έννοια του «αυτού που βρίσκεται κάτω, που στηρίζει». 

Αυτή η ερμηνεία είναι σύμφωνη με τον Πέτρο Λομβαρδό, ο οποίος λέει ότι «δια την πίστην υπάρχουσι [subsistunt] και ελπίζονται τα πράγματα και έχουν θεμέλιον (fundamentum)». 

Η ισχύς του επιχειρήματος είναι η πιστότητα στη θεολογική γλώσσα. 

ΙΙ. Η Ισχύς της Γραμματικής Ακρίβειας: 

Sperate έναντι Sperandum Ισχύει επίσης η άρνηση του Faggi να δεχτεί την κριτική του Pastore σχετικά με τον μετοχικό τύπο sperate (ελπισμένες) του Δάντη. 

Η διαφωνία αφορούσε το εάν ο Δάντης έπρεπε να χρησιμοποιήσει το sperandum (αυτό που πρέπει να ελπίσουμε, υπονοώντας αναγκαιότητα). 

Τι ισχύει: Ο Faggi αποδεικνύει ότι το λατινικό μέλλον μετοχή (sperandum) στη μεσαιωνική Λατινική δεν περιλαμβάνει απαραίτητα την έννοια της αναγκαιότητας (necessità), αλλά μόνο τη δυνατότητα. Κατά συνέπεια, ο Δάντης χρησιμοποίησε νόμιμα τον τύπο sperate, ο οποίος μεταφράζει ακριβώς το ελληνικό ἐλπιζομένων της Επιστολής του Παύλου. 

Ο Δάντης απλώς αναγνώρισε το sperabile (ελπιστό) με το sperato (ελπισμένο), αναπαράγοντας τον τύπο του πρωτοτύπου χωρίς λάθος. 

ΙΙΙ. Η Ισχύς της Εννοιολογικής Διαφοροποίησης: 

Πίστη ως Υποχρέωση, Ελπίδα ως Υποκειμενική Κατάσταση 

Η πιο σημαντική εννοιολογική συνεισφορά του Faggi είναι η σαφής διάκριση μεταξύ του αντικειμενικού χαρακτήρα της Πίστης και του υποκειμενικού χαρακτήρα της Ελπίδας. 

Τι ισχύει: Είναι μια θεμελιώδης θεολογική και φιλοσοφική αλήθεια (εντός του χριστιανικού πλαισίου) ότι μπορεί να επιβληθεί η υποχρέωση της Πίστης (ως πίστη στην αποκάλυψη), αλλά δεν μπορεί να επιβληθεί η υποχρέωση της Ελπίδας. 

1. Πίστη (Fede): Λειτουργεί ως επιχείρημα (argumento) και αποδεικτικό στοιχείο (prova probante e dimostrativo) για τα πράγματα που δεν γίνονται αντιληπτά. Η Πίστη είναι θεμελιωμένη στην αποκάλυψη. 

2. Ελπίδα (Speranza): Ο χαρακτήρας της είναι υποκειμενικός (stato soggettivo). Ορίζεται ως «μια βέβαιη προσμονή (un attender certo) της μελλοντικής δόξας», η οποία παράγεται από τη Θεία Χάρη και τις προηγούμενες αξίες (precedente merto). 

Αυτή η διάκριση τονίζει ότι, ενώ η Πίστη είναι η νοητική βεβαιότητα που βασίζεται στην αποκάλυψη, η Ελπίδα είναι η ψυχική παρηγοριά και προσδοκία που πηγάζει από αυτή τη βεβαιότητα. 

Συμπέρασμα:

Ο Faggi καταλήγει στο ότι η Πίστη και η Ελπίδα είναι φυσικά και θεολογικά αχώριστες στο χριστιανικό νόμο: «όπου υπάρχει η πίστη, η ελπίδα δεν μπορεί να απουσιάζει». 

Ωστόσο, αναγνωρίζει τη δυνατότητα ύπαρξης πίστης χωρίς την χριστιανική Ελπίδα. 

Κάποιος μπορεί να έχει μια γενική «εδραιωμένη θρησκευτική πίστη» (αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν intimations of immortality), η οποία οδηγεί σε μια πιθανότητα ανανέωσης της ζωής μετά τον θάνατο. Όμως, αυτές οι υποθέσεις δεν αποτελούν τη «βέβαιη προσμονή» της χριστιανικής Ελπίδας, η οποία θεμελιώνεται αποκλειστικά στην Αποκάλυψη. 

Συνεπώς, ισχύει η τελική θέση του Faggi: 

Ο Δάντης παρουσιάζει τις θεολογικές αρετές με απόλυτη ακρίβεια, διατηρώντας την Πίστη ως το αντικειμενικό, αποδεικτικό θεμέλιο, και την Ελπίδα ως την υποκειμενική, βέβαιη προσδοκία της σωτηρίας, καθιστώντας τις αχώριστες, αλλά διακριτές. 

 dia xeiros alexiou 

 με πηγές από το διαδίκτυο

Στέφανος Τρουμπίνος, φανερός συμβολαιογράφος. Διαθήκη, 15 Σεπτεμβρίου 1720.

     Διαθήκη της Παρασκευής, σύζυγο του μακαρίτη Πατίστα Μπόρη    

Αυτά τα αποσπάσματα παρουσιάζουν ένα επίσημο νομικό έγγραφο, συγκεκριμένα μια διαθήκη από το έτος 1720, γραμμένη από έναν συμβολαιογράφο ονόματι Στέφανος Τρουμπίνος. Το κείμενο περιγράφει τις τελευταίες επιθυμίες ενός ατόμου σχετικά με τη διανομή της περιουσίας του, η οποία περιλαμβάνει ακίνητα, χωράφια και διάφορα αντικείμενα. Η διαθήκη αναφέρει επίσης πρόσωπα και τοποθεσίες, παρέχοντας μια εικόνα των κοινωνικών και οικονομικών πτυχών της εποχής. Το έγγραφο είναι γραμμένο σε παραδοσιακή ελληνική γλώσσα, με αναφορές σε μάρτυρες και διαδικασίες που εξασφαλίζουν την εγκυρότητά του.

Στέφανος Τρουμπίνος, Φανερός Νοτάριος. Διαθήκη, 1720, 15 Σεπτεμβρίου, Αριθ. Εγγράφου 30 by aldebaran

       

                                                    

Το παρόν κείμενο αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον νοταριακό έγγραφο του 18ου αιώνα, συγκεκριμένα μία διαθήκη, η οποία συντάχθηκε στη Νάξο στις 15 Σεπτεμβρίου 1720, από τον Στέφανο Τρουμπίνο, φανερό νοτάριο (συμβολαιογράφο) της Νάξου. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το απόσπασμα περιλαμβάνει, εκτός της κυρίως διαθήκης, και δύο μικρότερα, διακριτά νοταριακά κείμενα ή αποσπάσματα άλλων πράξεων που συνέταξε ο ίδιος συμβολαιογράφος, τα οποία πλαισιώνουν την κύρια διαθήκη...

Η διαθέτις είναι η κυρία Παρασκευή, σύζυγος του μακαρίτη Πατίστα Μπόρη. Κατά τη στιγμή της σύνταξης, δηλώνει ότι είναι ασθενής, αλλά διατηρεί «τον νουν έχοντας γερόν, την γλώσσα καθαρά και τις έτερες αισθήσεις εις το λόγουν της ανεψαύμενες», δηλαδή έχει πλήρη πνευματική διαύγεια και άθικτες τις αισθήσεις της...

 Το κίνητρο για τη σύνταξη της διαθήκης είναι ο φόβος του αιφνίδιου θανάτου («φοβιζαμένη τον άρον θάνατον μην έλθη αιφνιδίως») και η επιθυμία να προετοιμαστεί για αυτόν, ρυθμίζοντας τις εκκρεμότητες της ψυχής της και των παιδιών της...

Η διαθήκη ξεκινά με μια θρησκευτική επίκληση στην Αγία Τριάδα («Εις δόξα της αγιωτάτης και ομοουσίας Τριάδος ημών αμήν»), κάτι σύνηθες στα έγγραφα της εποχής. Η Παρασκευή αφήνει «πάσης τοις χριστιανοίς την έν Κύριον αγάπην και τελειοτάτην συχώρεσιν» και ζητά συγχώρεση από όλους, τονίζοντας την πνευματική διάσταση της πράξης της...

Η Έργινα είναι η κύρια δικαιούχος και κληρονομεί ένα ιδιαίτερα πλούσιο σύνολο ακίνητων και κινητών περιουσιακών στοιχείων. Αυτό περιλαμβάνει:

Ακίνητα: Τα σπίτια της στο Κάστρο, με όλα τα οικιακά σκεύη. Ένα καινούργιο σπίτι στο χωριό Απεράθου και ένα άλλο ασκεπές κοντά στα αμπέλια. Ένα ελαιοτριβείο στην Ποταμιά (πρώην ιδιοκτησίας Δημήτρη Παπαδιά). Χωράφια στα Ζύρια. Ένα αμπέλι στις Κολιές στην Απεράθου.

Κινητά και Αξίες: «Μποτόνιο» (άγνωστης φύσης αντικείμενο ή ποσότητα), πενήντα χρυσά δουκάτα, ένα κάρο, ένα μαργαριταρένιο περιδέραιο, ένα κοραλλένιο περιδέραιο. Δύο ζευγάρια χρυσά σκουλαρίκια (το ένα «πολίτικα», το άλλο «βενέτικα»). Μία μαργαριταρένια κορδέλα για το κεφάλι, τέσσερα κομμάτια χρυσά δαχτυλίδια. Μια φορεσιά («ρόζγα») με άσπρη κεντημένη φορεσιά, ένα μπούστο και κλινοσκεπάσματα. Της αφήνει επίσης «ό,τι άλλο είναι και ευρίσκεται», δηλαδή όλη την υπόλοιπη κινητή περιουσία της...

Η διαθέτις προβλέπει μια ρήτρα κατάρας εναντίον οποιουδήποτε αμφισβητήσει την κληρονομιά της Έργινας, επικαλούμενη τον Χριστό, την Παναγία, τους γονείς της και την ίδια...

Η Παρασκευή αναθέτει στην Έργινα την ευθύνη για την τιμή και τον ενταφιασμό της ψυχής της...

Ο Λίσανδρος κληρονομεί επίσης σημαντικά ακίνητα:

 Ακίνητα: Το πατρικό σπίτι στην Απεράθου. Ένα αμπέλι στο Φυρό Τρουλί (που αναφέρεται ως «της Χαμαλένας τ’», υποδηλώνοντας πιθανώς την περιοχή ή προηγούμενη ιδιοκτησία). Ένα χωράφι στους Σκουλίκους, καθώς και το «έντριγεινιέ» και την «Τεγάνια» (πιθανώς τοπωνύμια ή είδη ιδιοκτησίας).

 Το μέλι της.

Η διαθήκη περιέχει μια ρήτρα για την επίλυση διαφορών μεταξύ των παιδιών: αν κάποιο παιδί προκαλέσει ενόχληση σε άλλο, οφείλει να πληρώσει στην δικαιοσύνη είκοσι γρόσια. Η διαθέτις τονίζει ότι το παρόν έγγραφο πρέπει να είναι «βεβαίον και ακλοιάλιστον εις όλων του τώ μέρη και περίστασιν», δηλαδή έγκυρο και αμετάκλητο...

Οφειλές: Η Παρασκευή δηλώνει ότι χρωστάει εκατόν τριάντα γρόσια στον Αντώνιο Λουράδα, ως ενέχυρο, για ένα αμπέλι στην Απεράθου. Αυτή η καταγραφή χρέους δείχνει την ανάγκη για πλήρη διαφάνεια των οικονομικών της...

Μάρτυρες: Αν και αναφέρεται ότι «ουδείς βεβαίωσιν υπογράφουν» (κανείς δεν υπογράφει επιβεβαίωση), σημειώνεται η παρουσία «αξιόπιστων μαρτύρων εις ασφάλεια», υποδηλώνοντας ότι υπήρχαν μάρτυρες παρόντες κατά τη σύνταξη, η παρουσία των οποίων πιστοποιούσε την αυθεντικότητα...

                                          Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΣΕ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Στέφανος Τρουμπίνος, φανερός συμβολαιογράφος. Διαθήκη, 15 Σεπτεμβρίου 1720.

Εις δόξαν της Αγιωτάτης και Ομοουσίου Τριάδος ημών, Αμήν.

Εν έτει 1720, Σεπτεμβρίου 15, στη Νάξο, κατά το Νέο Ημερολόγιο.

Επειδή τίποτα δεν είναι πιο βέβαιο από τον θάνατο και τίποτα πιο αβέβαιο από την ώρα του θανάτου, γι’ αυτό, ευρισκόμενη η κυρία Παρασκευή, σύζυγος του μακαρίτη Πατίστα Μπόρη, ασθενής, αλλά έχοντας τον νου της υγιή, την ομιλία της καθαρή και τις λοιπές αισθήσεις της άθικτες, και φοβούμενη τον βίαιο θάνατο, ώστε να μην έρθει αιφνιδίως σε αυτήν, προσκάλεσε εμένα τον φανερό συμβολαιογράφο για να κάνει την παρούσα διαθήκη και υστερνή εντολή για τη σωτηρία της ψυχής της και των παιδιών της. Και εν πρώτοις, αφήνει σε όλους τους χριστιανούς την εν Κυρίω αγάπη και τέλεια συγχώρεση, το οποίο ζητεί και αυτή από όλους.

Και θέλει, διατάσσει και παρακαλεί ότι τα σπίτια στο Κάστρο, όπως είναι και ευρίσκονται, με όλα τα είδη οικιακού εξοπλισμού που χρειάζεται μια νοικοκυρά (όπως πιάτα, κονιάματα, καφέδες, τραπέζια), όλα να είναι της θυγατέρας της, της Έργινας. Επίσης, το καινούργιο σπίτι στο χωριό Απεράθου και το άλλο που είναι ασκεπές, κοντά στα αμπέλια, αυτά τα σπίτια είναι και αυτά της Έργινας. Και το ελαιοτριβείο που βρίσκεται στην περιοχή της Ποταμιάς, το οποίο είχε διαρκώς με τον μακαρίτη Δημήτρη Παπαδιά, είναι και αυτό δικό της. Ακόμη, τα χωράφια που έχει στα Ζύρια είναι και αυτά δικά της. Και το αμπέλι, που έχει στις Κολιές στην Απεράθου, είναι και αυτό δικό της. Ακόμη, πενήντα χρυσά δουκάτα, ένα κάρο, ένα μαργαριταρένιο περιδέραιο, ένα κοραλλένιο περιδέραιο, δύο ζευγάρια χρυσά σκουλαρίκια (το ένα «πολίτικα» και το άλλο «βενέτικα»), μία μαργαριταρένια κορδέλα για το κεφάλι, τέσσερα κομμάτια χρυσά δαχτυλίδια, μία ρόμπα με άσπρη κεντημένη φορεσιά και ένα μπούστο, και κλινοσκεπάσματα και οτιδήποτε άλλο υπάρχει και ακούγεται, να ανήκει στην άνωθεν αναφερόμενη θυγατέρα της, την Έργινα. Να έχει δε την εξουσία να τα διαχειρίζεται όπως θέλει και βούλεται σαν ιδιοκτησία της, χωρίς να της έχουν δοθεί ή να της έχουν αρπαχθεί από την μητέρα της.

Και όποιος ήθελε να της προκαλέσει πείραξη ή ενόχληση για τα παρόντα, να έχει την κατάρα του Δεσπότη Χριστού, της Αγίας Παρθένου Μαρίας, των γονέων της και την δική της.

Ακόμη, αφήνει στον υιό της, τον Λίσανδρο, την ευχή της και το πατρικό σπίτι που έχει στην Απεράθου, και το αμπέλι που έχει στο Φυρό Τρουλί, το οποίο ανήκει στην Χαμαλένα, και το μέλι της, και αυτά να είναι δικά του. Επίσης, το χωράφι που έχει στους Σκουλίκους, και το «έντριγεινιέ» και η Τεγάνια, και αυτά να είναι δικά του.

Όλα αυτά να είναι και να τα κατέχουν τα άνωθεν αναφερόμενα παιδιά της, με την ευχή της και του Θεού, και να τα εξουσιάζουν ως ιδιοκτησία τους, έχοντάς τα καλά αφημένα και δοσμένα από τη μητέρα τους. Και αν τυχόν κάποιο παιδί προκαλέσει ενόχληση σε άλλο, να πληρώσει στην δικαιοσύνη είκοσι γρόσια. Και πάλι, το παρόν να είναι βέβαιο και αμετακίνητο σε όλα του τα μέρη και περιστάσεις.

Κανείς δεν υπογράφει βεβαίωση, αλλά υπάρχουν αξιόπιστοι μάρτυρες για την ασφάλεια και τα εξής. Ακόμη, λέγει πως αφήνει την ψυχή της στα χέρια της θυγατέρας της, για να την τιμήσει και να την ενταφιάσει όπως της έχει αφήσει την ιδιοκτησία της. Ακόμη, λέγει πως χρωστάει, ως ενέχυρο, στα χέρια του Αντωνίου Λουράδα, εκατόν τριάντα γρόσια για το αμπέλι στην Απεράθου...

H ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ

 Ντοκιμαντέρ στο οποίο διερευνώνται τα αίτια και οι συνθήκες που οδήγησαν στο πνευματικό κίνημα της «λεσβιακής άνοιξης», το οποίο άνθησε στις αρχές του 20ού αιώνα με επίκεντρο τη Λέσβο.

Η «Πνευματική Άνοιξη της Λέσβου» αναφέρεται σε ένα σημαντικό πολιτιστικό και λογοτεχνικό κίνημα που άνθησε στο νησί, κυρίως κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ήταν μια περίοδος έντονης πνευματικής δραστηριότητας και δημιουργίας, που έκανε τη Λέσβο ένα από τα πιο ζωντανά πνευματικά κέντρα της ελληνικής επαρχίας.

Αίτια και Συνθήκες

Η «Λεσβιακή Άνοιξη» δεν ήταν ένα τυχαίο φαινόμενο. Οι ρίζες της βρίσκονται σε μια σειρά από οικονομικές, κοινωνικές και εκπαιδευτικές εξελίξεις που συνέβησαν στη Λέσβο κατά τον 19ο αιώνα. Συγκεκριμένα:

Οικονομική άνθηση:** Η ανάπτυξη του εμπορίου, της βιομηχανίας (όπως τα ελαιοτριβεία και τα σαπωνοποιεία) και η δημιουργία μιας εύπορης αστικής τάξης δημιούργησαν ένα πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων.

Πρόοδος στην εκπαίδευση:** Η λειτουργία πολλών σχολείων και η υψηλή εκπαιδευτική στάθμη των κατοίκων συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας μορφωμένης κοινωνίας με πνευματικές ανησυχίες.

Ρόλος του Τύπου:** Η έκδοση πολλών εφημερίδων και περιοδικών στο νησί έπαιξε καθοριστικό ρόλο, καθώς αποτέλεσε το μέσο για τη δημοσίευση λογοτεχνικών έργων, χρονογραφημάτων και την ανταλλαγή ιδεών.

Βασικά Χαρακτηριστικά

Η Λεσβιακή Άνοιξη, αν και δεν ήταν ένα ενιαίο ρεύμα με κοινούς ιδεολογικούς στόχους, είχε ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά:

Προσωπική έκφραση: Κάθε δημιουργός είχε την προσωπική του φωνή και έκφραση, χωρίς να ανήκει σε κάποια συγκεκριμένη λογοτεχνική σχολή.

Ποικιλία ειδών: Η λογοτεχνική παραγωγή ήταν πλούσια και περιλάμβανε πεζογραφία, ποίηση, χρονογράφημα και θέατρο.

Συμβολή των Μικρασιατών: Η Μικρασιατική Καταστροφή και η εγκατάσταση προσφύγων στη Λέσβο εμπλούτισαν το πνευματικό κίνημα με νέους δημιουργούς και εμπειρίες.

Ανταλλαγή με την Αθήνα: Οι Λέσβιοι πνευματικοί άνθρωποι επιζητούσαν την αναγνώριση του έργου τους από το πολιτιστικό κέντρο της Αθήνας.

Σημαντικοί Δημιουργοί

Ανάμεσα στις σημαντικότερες μορφές της περιόδου αυτής ξεχωρίζουν:

Στρατής Μυριβήλης: Ένας από τους πιο γνωστούς και επιδραστικούς πεζογράφους της Γενιάς του '30.

Αργύρης Εφταλιώτης: Σημαντικός ποιητής και πεζογράφος, πρωτοπόρος της δημοτικής γλώσσας.

Ηλίας Βενέζης: Λογοτέχνης που έζησε τη Μικρασιατική Καταστροφή και το έργο του επηρέασε σημαντικά την ελληνική πεζογραφία.

Θεόφιλος Χατζημιχαήλ: Ο σπουδαίος λαϊκός ζωγράφος που αποτύπωσε με μοναδικό τρόπο την ελληνική παράδοση και ιστορία.

Η «Πνευματική Άνοιξη» της Λέσβου αποτελεί ένα λαμπρό παράδειγμα του πώς ένα νησί της ελληνικής περιφέρειας κατάφερε να γίνει κέντρο δημιουργίας και να επηρεάσει την πνευματική ζωή ολόκληρης της χώρας.

Παρακολουθήστε το βίντεο από το ert-archives

H πνευματική άνοιξη της Λέσβου

1204 Η ΠΡΩΤΗ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

 

Το Χρονικό της Άλωσης

Η Βασιλεύουσα στις Φλόγες - Απρίλιος 1204

(Από τα χειρόγραφα του Νικήτα Χωνιάτη, τις αναμνήσεις του Geoffroy de Villehardouin και τις μαρτυρίες του Robert de Clari)

Η Αυγή της Καταστροφής - 12 Απριλίου 1204

Το φως της αυγής έβρισκε την Κωνσταντινούπολη σκοτεινή και βουβή. Οι δρόμοι άδειοι, τα σοκάκια σκοτεινά και σιωπηλά... Μια νεκρική σιγή επλανάτο στον αέρα και η προσμονή του κακού μαντάτου είχε αφήσει την οσμή της... Η Πόλη βουβή και σκοτεινή σαν να προαισθανόταν τη μοίρα της. Εμείς οι Βυζαντινοί, που μόλις τρεις ημέρες νωρίτερα είχαμε απωθήσει τους βάρβαρους Λατίνους από τα τείχη μας, δεν φανταζόμασταν ότι αυτή θα ήταν η τελευταία ανατολή της Πόλης μας ως ελεύθερης και ζωντανής...

Από τα παράθυρα του παλατιού μου κοντά στην Αγία Σοφία, εγώ ο Νικήτας Χωνιάτης, έβλεπα τα φράγκικα πλοία να σχηματίζουν τάξη μάχης στο Χρυσό Κέρας και να προετοιμάζονται για την τελική έφοδο. Τα μεγάλα βενετικά γαλέρια, με τους χρυσούς λέοντες του Αγίου Μάρκου να κυματίζουν στον πρωινό αέρα, έμοιαζαν με τέρατα έτοιμα να καταβροχθίσουν την πόλη μας...

Η Φωνή του Εχθρού

Από την άλλη πλευρά των τειχών, ο Geoffroy de Villehardouin, στρατάρχης των Σταυροφόρων, έγραφε στο ημερολόγιό του:

"Η αυγή αυτής της ημέρας μας βρήκε έτοιμους για τον τελευταίο αγώνα. Ο θεός των στρατιών ήταν μαζί μας, κι η δικαιοσύνη του Χριστού θα εκδικούνταν την προδοσία των Ελλήνων. Τρία χρόνια τριγυρίσαμε στη θάλασσα αντί να πολεμήσουμε τους απίστους στους Αγίους Τόπους, εξαιτίας της βυζαντινής δολιότητας. Σήμερα θα τέλειωνε αυτή η ταλαιπωρία.".

Πόσο μακριά από την αλήθεια ήταν τα λόγια του! Εμείς δεν είμαστε προδότες, αλλά θύματα της δυτικής απληστίας και της βενετικής πανουργίας. Αυτοί δεν πήγαν να ελευθερώσουν τα Ιεροσόλυμα από τον Αγαρηνό μα να κουρσέψουν την Βυζαντινή Πόλη και να πλιατσικολογήσουν γύρω από τα πεθαμένα κορμιά των ηρώων της...

Για να εξαφανιστεί ο Ανατολικός Πολιτισμός της Ρωμανίας και να επικρατήσει η Δύση...

Η Τελευταία Εκκλησιά

Στις πρώτες ώρες της αυγής, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Ε' Δούκας συγκάλεσε έκτακτο συμβούλιο στο Μέγα Παλάτι. Η φωνή του έτρεμε όταν απευθύνθηκε σε εμάς τους άρχοντες:

"Άνδρες της Ρωμανίας, σήμερα κρίνεται η τύχη της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας μας. Οι Λατίνοι δεν έρχονται ως χριστιανοί αδελφοί, αλλά ως λήσταρχοι και καταχθόνιοι δαίμονες. Θα παλέψουμε για κάθε πέτρα της Πόλης!"

Αλλά στα μάτια του έβλεπα τον τρόμο. Ήξερε, όπως ξέραμε όλοι, ότι η πόλη είχε εξαντληθεί από τις εσωτερικές διαμάχες και τη φτώχεια. Τα δημόσια ταμεία ήταν άδεια, τα τείχη είχαν παραμεληθεί, και ο λαός είχε χάσει την εμπιστοσύνη του στους ηγέτες μας. Το τέλος ήταν κοντά.. Η Πόλη θα έπεφτε στα χέρια του Λατίνου κατακτητή! 

Η Επίθεση Ξεκινά

Στις οκτώ το πρωί, τα κέρατα των Φράγκων ήχησαν σαν βρυχηθμός θηρίων και η κλαγγή των σπαθιών ηχούσε στην ατμόσφαιρα. Ο Robert de Clari, ένας απλός ιππότης από την Πικαρδία, περιέγραφε τη στιγμή:

"Όταν άκουσα το σάλπισμα, η καρδιά μου χτύπησε σαν σφυρί στο αμόνι. Είχαμε κλάψει τόσους συντρόφους μας στην πρώτη προσπάθεια, πριν από λίγες μέρες. Αλλά η πίστη μας ήταν δυνατή. Ο δόγης της Βενετίας, ο γέρος τυφλός Δάνδολος, στεκόταν στην πρύμνη του πλοίου του σαν παλιός λέων. 'Για τον Άγιο Μάρκο!' φώναξε, κι η φωνή του έκοψε τον αέρα σαν σπαθί."

Από τα τείχη, παρακολουθούσα την προέλαση των βενετικών πλοίων. Ο Ερρίκος Δάνδολος, παρά την τύφλωση και τα ενενήντα χρόνια του, στεκόταν όρθιος στην πλώρη της  ναυαρχίδας του. Το χρυσό σημαία του Αγίου Μάρκου κυμάτιζε από πάνω του, και στη στιγμή που το πλοίο του πλησίασε τα τείχη, άκουσα τη φωνή του να βροντά:

"Βενετοί! Βλέπετε τη σημαία μου στα τείχη των εχθρών του Χριστού; Αν δεν με ακολουθήσετε, θα πηδήξω πρώτος!"

Και πράγματι, το γηραιό τέρας πήδηξε από το κατάστρωμα στη στεριά, με το χρυσό σπαθί του να αστράφτει στο φως. Πίσω του ξεχύθηκαν εκατοντάδες Βενετοί πολεμιστές, φωνάζοντας "San Marco! San Marco!"

Ο Robert de Clari εξιστορεί τη στιγμή που άλλαξε τα πάντα:

"Παλεύαμε ώρες ολόκληρες στα θαλάσσια τείχη. Το αίμα είχε κάνει τις πέτρες γλιστερές, κι οι βελόνες των Ελλήνων έπεφταν σαν χαλάζι. Τότε ο σύντροφός μου, ο Πέτρος της Αμιένης, φώναξε: 'Δείτε! Μια ρωγμή!' Και πράγματι, ανάμεσα σε δύο πύργους, υπήρχε ένα στενό άνοιγμα, μόλις αρκετό για να περάσει ένας άνθρωπος. Χωρίς να το σκεφτεί, ο Πέτρος έσκυψε και μπήκε μέσα. 'Πέτρο!' φώναξα. 'Μη μας αφήνεις!' Αλλά ήταν ήδη μέσα στην πόλη."

Μέσα σε λίγα λεπτά, η ρωγμή έγινε χάσμα. Οι Λατίνοι ξεχύθηκαν στις συνοικίες κοντά στα τείχη σαν ορμητικός χείμαρρος. Οι φρουροί μας, εξαντλημένοι από τις ώρες της μάχης, δεν άντεχαν άλλο.

Από το παράθυρό μου, έβλεπα τους πολίτες να τρέχουν πανικόβλητοι στους δρόμους. Γυναίκες κρατούσαν στην αγκαλιά τους τα παιδιά τους, άνδρες άρπαζαν τα πολύτιμα οικιακά τους, κληρικοί κουβαλούσαν ιερά λείψανα. Η Βασιλεύουσα των πόλεων έμοιαζε τώρα με τραυματισμένο ελάφι που προσπαθούσε να ξεφύγει από τα κυνηγόσκυλα.

Ο Αλέξιος Ε', όταν κατάλαβε ότι όλα ήταν χαμένα, φόρεσε τα ρούχα ενός απλού πολίτη και εξαφανίστηκε στο πλήθος. Κάποιοι τον είδαν να τρέχει προς τη Χρυσή Πύλη, άλλοι τον έχασαν στις στοές του Μεγάλου Παλατιού.

"Είναι προδότης!" φώναζε ο λαός. "Μας εγκατέλειψε σαν δειλός!"

Αλλά τι θα μπορούσε να κάνει ένας άνθρωπος ενάντια σε τόσους; Η πόλη που κυβέρνησαν οι Κωνσταντίνοι και οι Ιουστινιανοί έπεφτε στα χέρια των βαρβάρων.

Αυτό που ακολούθησε ξεπέρασε κάθε ανθρώπινη φαντασία. Ο Villehardouin προσπάθησε να δικαιολογήσει το αδικαιολόγητο:

"Οι στρατιώτες μας, που είχαν υποφέρει τόσα χρόνια μακριά από τις οικογένειες τους, που είχαν δει τους φίλους τους να πεθαίνουν για τον Χριστό, δεν μπορούσαν να συγκρατηθούν όταν είδαν τον πλούτο της πόλης. Αλλά προσπαθήσαμε να τους ελέγξουμε, όσο μας ήταν δυνατόν."

Ψέματα! Όλα ψέματα! Εγώ με τα μάτια μου είδα τη βαρβαρότητά τους.

Οι Τρεις Ημέρες του Τρόμου

Πρώτη Ημέρα - 13 Απριλίου: Οι Λατίνοι έφτασαν στη μεγάλη πλατεία του Αυγούστου. Εκεί στέκονταν τα αρχαία αγάλματα, κληρονομιά χιλιάδων ετών. Η Αθηνά του Φειδία, ο Ηρακλής του Λυσίππου, αριστουργήματα που κοσμούσαν την πόλη από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

"Είναι δαίμονες!" φώναξε ένας Φράγκος και χτύπησε με το σπαθί του το πρόσωπο της Αθηνάς. Άλλοι τον μιμήθηκαν. Σε λίγα λεπτά, χίλια χρόνια τέχνης είχαν γίνει συντρίμμια.

Δεύτερη Ημέρα - 14 Απριλίου: Έφτασαν στην Αγία Σοφία. Ο Robert de Clari περιέγραψε αυτό που είδε:

"Μπήκαμε στη μεγάλη εκκλησία και μείναμε άφωνοι. Ποτέ δεν είχαμε δει τόσο μεγαλείο. Ο θόλος έμοιαζε να αγγίζει τον ουρανό, και παντού υπήρχε χρυσός και ασήμι. Αλλά κάποιοι από τους συντρόφους μας άρχισαν να παίρνουν τα ιερά σκεύη. Μια πόρνη από τη Φλάνδρα κάθισε στον πατριαρχικό θρόνο και άρχισε να τραγουδά άσεμνα τραγούδια."

Την ίδια στιγμή, εγώ κρυβόμουν σε ένα υπόγειο κοντά στη Νέα Εκκλησία, ακούγοντας τα κλάματα και τις κραυγές που ερχόταν από παντού. Γυναίκες βιάζονταν, άνδρες σκοτώνονταν για μια χούφτα νομίσματα, παιδιά χωρίζονταν από τους γονείς τους για να πουληθούν ως σκλάβοι.

Τρίτη Ημέρα - 15 Απριλίου: Η πιο σκοτεινή ημέρα. Οι Λατίνοι έφτασαν στη μεγάλη Βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης. Εκεί φυλάσσονταν τα χειρόγραφα των αρχαίων, οι φιλόσοφοι και οι ιστορικοί, τα έργα που είχαν σώσει τον ελληνικό πολιτισμό από το σκοτάδι.

"Τι είναι αυτά;" ρώτησε ένας στρατιώτης, κρατώντας ένα χειρόγραφο του Αριστοτέλη.

"Μαγικά!" απάντησε ένας άλλος. "Βιβλία μάγων! Στη φωτιά μαζί τους!"

Και έτσι, οι σοφοί των αιώνων έγιναν στάχτη.

Η Καταμέτρηση του Αίματος

Όταν τέλειωσε η λεηλασία, οι νικητές έκαναν την απογραφή της λείας τους. Ο Villehardouin, με κυνική ειλικρίνεια, σημείωσε:

"Ο θησαυρός που βρήκαμε ξεπέρασε κάθε φαντασία. Χρυσός, ασήμι, πολύτιμοι λίθοι, μετάξια από την Κίνα, αρώματα από την Αραβία, ιερά λείψανα από όλο τον χριστιανικό κόσμο. Μοιράστηκε δίκαια: τέσσερα μέρη στους Σταυροφόρους και τέσσερα στους Βενετούς."

Δίκαια; Πού ήταν η δικαιοσύνη για τις χιλιάδες αθώες ψυχές που χάθηκαν; Πού ήταν η δικαιοσύνη για τον πολιτισμό που καταστράφηκε;

Η Μοίρα των Εκτοπισμένων

Εμείς οι λίγοι που επιζήσαμε, γίναμε εξόριστοι στην ίδια μας τη γη. Εγώ παίρνω μαζί μου την οικογένειά μου και τραβάμε προς τη Νίκαια, όπου ελπίζουμε να βρούμε έλεος στην αυλή του Θεόδωρου Λάσκαρη. Πίσω μας αφήνουμε την πόλη μας να καίγεται.

Στο δρόμο, συναντάμε άλλους φυγάδες. Ένας γέρος παπάς κρατά στα χέρια του τα κομμάτια ενός διαλυμένου εικόνας της Παναγίας. "Τι θα γίνει με εμάς;" ρωτά.

Δεν έχω απάντηση. Μόνο δάκρυα.

Η Κληρονομιά της Καταστροφής

Ο Robert de Clari, χρόνια αργότερα, καθώς γέρασε και σκλήρυνε η καρδιά του από τα όσα είχε δει, έγραψε:

"Πίστευα τότε ότι παλεύαμε για τον Χριστό. Τώρα, στα γεράματά μου, αναρωτιέμαι... Ο Θεός θα μας συγχωρέσει για αυτό που κάναμε σε εκείνη την πόλη; Θα συγχωρέσει το αίμα των αθώων, την καταστροφή των ιερών, το διαμελισμό της Χριστιανοσύνης;"

Το Τέλος ενός Κόσμου

Σήμερα, καθώς γράφω αυτές τις γραμμές στο κελλί μου στη Νίκαια, περνούν δέκα χρόνια από εκείνες τις σκοτεινές ημέρες. Η Κωνσταντινούπολη παραμένει στα χέρια των Λατίνων, αλλά η ψυχή της πέθανε εκείνο το Απρίλιο του 1204.

Ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας κάθεται στον θρόνο των Καισάρων, αλλά είναι αυτοκράτορας ερειπίων. Η μεγάλη πόλη που έλαμπε σαν διαμάντι στον Βόσπορο είναι τώρα σκιά του παλιού της εαυτού.

Εμείς, οι εξόριστοι των τριών κρατών διαδοχής - Νίκαια, Ήπειρος, Τραπεζούντα - παλεύουμε να κρατήσουμε ζωντανή τη φλόγα της Ρωμανίας. Ίσως κάποια μέρα να επιστρέψουμε στην Πόλη. Ίσως τα παιδιά μας ή τα παιδιά των παιδιών μας να δουν ξανά τη χρυσή σημαία του διπλού αετού να κυματίζει από την Αγία Σοφία.

Αλλά όταν αυτό συμβεί, θα είναι διαφορετική πόλη, διαφορετικός κόσμος. Η αθωότητα χάθηκε για πάντα σε εκείνες τις τρεις ημέρες του Απριλίου. Η χριστιανική αδελφότητα πέθανε στα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

Το τέλος της Πόλης είναι γεγονός πιά και ο Δόγης πραγματοποίησε τα σχέδια του...

Αυτό είναι το χρονικό της άλωσης. Το τέλος ενός κόσμου και η γέννηση ενός νέου, σκοτεινότερου κόσμου, όπου η πίστη γίνεται πρόφαση για την πλεονεξία και ο σταυρός σπαθί για τη λεηλασία.

Ας το διαβάσουν οι μέλλουσες γενιές και ας μάθουν από τα λάθη μας.

Νικήτας Χωνιάτης, τέως Λογοθέτης της Αυλής, νυν εξόριστος στη Νίκαια

Χειρόγραφο ολοκληρώθηκε το έτος από κτίσεως κόσμου 6722, από Χριστού δε 1214

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

-ΥΓ Το χρονικό της άλωσης του 1204 έχει διασκευασθεί και δραματοποιηθεί 

δια χειρός αλεξίου

11.08.2025

Η Φόνισσα (της Φραγκογιαννούς τα πάθη...)

 

Η "Φόνισσα" είναι το πιο γνωστό και πολυσυζητημένο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, δημοσιευμένο το 1903. Πρόκειται για μία νουβέλα που ανήκει στα κορυφαία δείγματα της ελληνικής λογοτεχνίας και εξετάζει με ιδιαίτερο βάθος ζητήματα φύλου, ηθικής, κοινωνικής καταπίεσης και ψυχικής πάλης.

Η ιστορία εκτυλίσσεται στη Σκιάθο και αφηγείται τη ζωή της Φραγκογιαννούς, μιας ηλικιωμένης γυναίκας που ζει μέσα στη φτώχεια και τη σκληρή καθημερινότητα. Βιώνοντας τη διαχρονική καταπίεση της γυναίκας ως κόρη, σύζυγος και μητέρα, οδηγείται σε μια τραγική συνειδητοποίηση: οι γυναίκες γεννιούνται μόνο για να υποφέρουν.

Με αυτήν τη στρεβλή αίσθηση καθήκοντος και "λύτρωσης", αρχίζει να δολοφονεί νεογέννητα κορίτσια με σκοπό να τα απαλλάξει από μια μελλοντική ζωή γεμάτη πόνο και υποδούλωση. Αυτή η "φιλανθρωπική" φρίκη μετατρέπει τη Φραγκογιαννού σε συμβολική τραγική φιγούρα, που αδυνατεί να ξεφύγει από τις κοινωνικές δομές και τις προσωπικές της ενοχές.

Ο Παπαδιαμάντης γράφει σε ένα ιδιαίτερο μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με λυρικό, σκοτεινό και εσωτερικό τόνο. Το ύφος του χαρακτηρίζεται από σύνθετες περιγραφές, στοχαστική αφήγηση και υπόγεια ειρωνεία.

Η "Φόνισσα" παραμένει επίκαιρη γιατί:

Θίγει κοινωνικά ζητήματα που ακόμη υπάρχουν: πατριαρχία, κακοποίηση, φτώχεια.

Δείχνει την ψυχολογία του εγκληματία χωρίς να την ωραιοποιεί.

Ανοίγει φιλοσοφικά ερωτήματα για την ηθική του θανάτου και τη φύση του καλού.

Η κριτική ανάγνωση της Φόνισσας φανερώνει το βαθύ υπαρξιακό και κοινωνιολογικό υπόστρωμα του έργου, όπου η νοσηρή θυσία, η ακραία ηθική διαστροφή και η γυναικεία καταδυνάστευση ενώνονται σε ένα τραγικό ψυχογράφημα. Εδώ είναι τρεις βασικές ερμηνευτικές εστίες που μπορούν να αξιοποιηθούν για την εμβάθυνση του έργου:

Ο δολοφόνος ως θύμα: Η Φραγκογιαννού είναι δημιούργημα κοινωνικής βίας.

Η "Φόνισσα" δεν είναι απλώς μια εγκληματίας, αλλά ένα σύμβολο της καταπιεσμένης γυναικείας υπόστασης. Η ίδια υπήρξε κάποτε παιδί, σύζυγος και μητέρα σε μια κοινωνία που εξουθενώνει τις γυναίκες και τις θεωρεί οικονομικό βάρος.

Η εμμονική της πεποίθηση ότι τα κορίτσια πρέπει να απαλλαγούν από τη μελλοντική τους δυστυχία φανερώνει πώς η βία αναπαράγεται μέσα από τα θύματα της κοινωνικής στέρησης.

Ηθικός σχετικισμός: Δικαίωμα στον φόνο ή καταδίκη του καλού με εσφαλμένο τρόπο;

Παρά την ειδεχθή φύση των εγκλημάτων της, η Φραγκογιαννού πιστεύει ειλικρινά ότι πράττει το καλό. Δεν δρα από μίσος ή εκδίκηση, αλλά από μια διεστραμμένη αίσθηση «απελευθέρωσης».

Αυτό εισάγει μια από τις πιο σημαντικές ηθικές ερωτήσεις: μπορεί το κίνητρο να εξαγνίσει την πράξη; Το έργο δεν δίνει σαφείς απαντήσεις, αλλά αφήνει τον αναγνώστη να ταλαντεύεται ανάμεσα στον οίκτο και την αποστροφή.

Η κατάρρευση του ορθολογισμού: Από το κοινωνικό στο ψυχοπαθολογικό

Στο δεύτερο ήμισυ της νουβέλας, η Φραγκογιαννού διαφεύγει από την πραγματικότητα. Το έργο αποκτά στοιχεία υπαρξιακής λογοτεχνίας ή ακόμη και προδρομικής ψυχαναλυτικής αφήγησης, καθώς η πρωταγωνίστρια μοιάζει να αποσυντίθεται ψυχικά.

Η έννοια της «κάθαρσης» μεταμορφώνεται σε πνιγμό — κυριολεκτικό και μεταφορικό. Ο πνιγμός είναι η αναπόφευκτη λύση σε μια ζωή που δεν προσφέρει καμία δυνατότητα σωτηρίας.

Η Φόνισσα δεν είναι ένα έργο που επιζητά από τον αναγνώστη να την αντιληφθεί ηθικά, αλλά να αισθανθεί την σύγκρουση ανάμεσα στην ψυχική φθορά, την κοινωνική καταδυνάστευση και την στρεβλή ανάγκη για σωτηρία. Ο Παπαδιαμάντης υφαίνει έναν λογοτεχνικό ύμνο, όπου το κακό δεν είναι πάντοτε αποτέλεσμα της μοχθηρίας, αλλά και της παράνοιας που προκαλεί η απελπισία.

δια χειρός αλεξίου

25.06.2025

Οι Φιλοξενούμενοι – Πέτρος Μάρκαρης

 

Σέρλοκ Χολμς: Η περιπέτεια του πετραδιού μαζαρίν – Άρθουρ Κόναν Ντόυλ

 

Το παλτό – Νικολάι Γκόγκολ

 

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ - ΑΡΑΤΕ ΠΥΛΑΣ