Χάλκινο καζάνι 1.400 ετών ανακαλύφθηκε στο Μωσαϊκό Σπίτι της Περγάμου

Ένα σπάνιο χάλκινο καζάνι από την Ύστερη Αρχαιότητα ανακαλύφθηκε στην αυλή του οικιστικού συγκροτήματος της Ρωμαϊκής εποχής στην Πέργαμο, τη σημερινή Πέργαμο στη δυτική Τουρκία. Το καζάνι είναι άθικτο και στην αρχική του κατάσταση. Εκτιμάται ότι χρονολογείται στον 7ο αιώνα, όταν η πολυτελής κατοικία, μια περίστυλη βίλα γνωστή ως Mosaic House λόγω των περίτεχνων ψηφιδωτών δαπέδων της, εγκαταλείφθηκε αφού κάηκε σε μια αραβική επιδρομή.

Το χάλκινο καζάνι βρέθηκε μέσα σε μια πισίνα από πέτρινες πλάκες στην κεντρική αυλή. Φαίνεται ότι είχε ριχτεί στην πισίνα λίγο πριν εγκαταλειφθεί η βίλα και ως εκ τούτου δεν ανακτήθηκε ποτέ, παρά την υψηλή αξία του χάλκινου αγγείου.

Ο Διευθυντής Ανασκαφών, Καθηγητής Δρ. Σεζγκίν, δήλωσε: «Ο χαλκός ήταν ένα σημαντικό υλικό, ειδικά σε κατασκευές αυτού του τύπου, στην αρχαιότητα. Τα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα υλικά στην καθημερινή ζωή ήταν η τερακότα ή τα κεραμικά προϊόντα. Ωστόσο, ο χαλκός είναι ένα ακριβό και πολύτιμο υλικό. Ως εκ τούτου, χρησιμοποιήθηκε σε πιο εξειδικευμένους τομείς και για συγκεκριμένους σκοπούς. Το χάλκινο καζάνι που βρέθηκε εδώ βρέθηκε στην αρχική του θέση, στην αρχική του κατάσταση. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα, εγκαταλείφθηκε και δεν ξανααγγίχτηκε ποτέ. Το ανακαλύψαμε. Αυτό είναι πολύ σημαντικό επειδή μας δείχνει τα υλικά της κατασκευής στην τελική φάση χρήσης τους, όπως ήταν. Αυτό παρέχει άμεσες πληροφορίες για την πολιτιστική κατανόηση, τα πρότυπα χρήσης και την καθημερινή ζωή εκείνης της περιόδου».

 

Η Πέργαμος κατοικήθηκε τουλάχιστον από τον 8ο αιώνα π.Χ. και με την πάροδο των αιώνων βρισκόταν εναλλάξ υπό τον έλεγχο Ελλήνων συμμάχων και της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ο Μέγας Αλέξανδρος την απελευθέρωσε οριστικά από τον περσικό έλεγχο. Μόνο λίγα αντικείμενα από την αρχαϊκή πόλη σώζονται και ένα μικρό τμήμα τείχους και θεμελίων από δύο ναούς του 4ου αιώνα. Έγινε η πρωτεύουσα του Ατταλιδικού Βασιλείου της Περγάμου από τον 3ο αιώνα π.Χ. Οι Ατταλιδοί βασιλείς ήθελαν να μετατρέψουν την πόλη σε μια «δεύτερη Αθήνα», γι' αυτό και την ξαναέχτισαν πλήρως σε μνημειώδη κλίμακα. Άκμασε σε ένα σημαντικό κέντρο του ελληνικού πολιτισμού με μια φημισμένη βιβλιοθήκη, ένα θέατρο και μια τεράστια ακρόπολη στην κορυφή του λόφου. Ο μνημειώδης Βωμός της Περγάμου, που τώρα βρίσκεται στο μουσείο που είναι αφιερωμένο σε αυτόν στο Βερολίνο, θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα θαύματα της ελληνιστικής τέχνης και αρχιτεκτονικής.

Ο τελευταίος βασιλιάς κληροδότησε την πόλη στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία το 133 π.Χ. και αυτή απορροφήθηκε από τη Ρωμαϊκή επαρχία της Ασίας. Υπό τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η Πέργαμος επεκτάθηκε και ανακαινίστηκε ξανά, και μέχρι τα μέσα του 2ου αιώνα ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ρωμαϊκής Ασίας. Το ιερό της αφιερωμένο στον Ασκληπιό ήταν κέντρο υγείας και θεραπείας διάσημο σε όλη την αυτοκρατορία, και ο Γαληνός, ο εξέχων γιατρός του 3ου αιώνα, γεννήθηκε εκεί και έλαβε την εκπαίδευσή του στο Ασκληπιείο.

Η πόλη υπέστη ζημιές από σεισμούς και επιδρομές Γότθων τον 3ο αιώνα, και η οικονομία της έφτασε στα πρόθυρα της κατάρρευσης κατά τη διάρκεια της Κρίσης του Τρίτου Αιώνα (235–284 μ.Χ.). Ανέκαμψε κάπως τον 4ο αιώνα, αλλά επανήλθε στην πιο οχυρωμένη ακρόπολη υπό την πίεση των επαναλαμβανόμενων αραβικών επιδρομών τον 7ο αιώνα, ενώ η υπόλοιπη μεγάλη ελληνιστική και ρωμαϊκή πόλη εγκαταλείφθηκε στην καταστροφή.

Το Μωσαϊκό Σπίτι χτίστηκε κατά την ακμή της πόλης μεταξύ του 2ου και του 3ου αιώνα και αργότερα τροποποιήθηκε επανειλημμένα. Τα περίτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα διαθέτουν φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα σε διάφορα χρώματα, μοτίβα δημοφιλή στα ελληνικά ψηφιδωτά έργα που βρέθηκαν στα πλούσια σπίτια της Ανατολίας τον 3ο και 4ο αιώνα.

Στο συγκρότημα των βιλών έχουν βρεθεί ενδιαφέροντα στοιχεία που ανακυκλώθηκαν από άλλες τοποθεσίες, με πιο αξιοσημείωτο ένα σφραγισμένο κεραμίδι στέγης από την ελληνιστική εποχή με την ένδειξη «Βασιλική», που σημαίνει «ανήκει στον βασιλιά». Αυτά χρησιμοποιούνταν σε βασιλικά κτίρια στην ακρόπολη, αλλά το παράδειγμα που βρέθηκε στο Μωσαϊκό Σπίτι είναι το μόνο πλήρως άθικτο σφραγισμένο που βρέθηκε στην Πέργαμο. Ένα άλλο ανακυκλωμένο κομμάτι βρέθηκε στην ίδια πισίνα της αυλής όπου βρέθηκε το χάλκινο καζάνι: πρόκειται για μια συγκινητική επιτύμβια στήλη με την επιγραφή «Το πιο γλυκό παιδί στον κόσμο», που παρήγγειλε η μητέρα του. Είναι διακοσμημένη με ένα σκαλιστό του παιδιού και του σκύλου του να κυνηγούν κουνέλια.

Στο σημείο έχουν βρεθεί τάφοι βυζαντινής εποχής, μερικές από τις τελευταίες βυζαντινές ταφές στην Πέργαμο πριν από την ισλαμική κατάκτηση. Αρκετοί από τους τάφους περιείχαν περισσότερες από μία ταφές, γεγονός που αποδεικνύει ότι οι πόροι ήταν σπάνιοι στην Πέργαμο τις τελευταίες ημέρες της βυζαντινής κυριαρχίας. 

thehistoryblog.com

Η ίδρυση και ανασυγκρότηση μονών κατά τον 14ο αι. στο Άγιον Όρος.

 

Υπάρχουν στιγμές στην Ιστορία που, παρά τα σύννεφα και τις φουρτούνες, κάποια σημεία του χάρτη όχι μόνο επιβιώνουν αλλά ανθούν. Κάπως έτσι ήταν το Άγιο Όρος τον 14ο αιώνα. Ενώ η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έβλεπε τη δύναμή της να φθίνει, ο θρύλος του Όρους μεγάλωνε. Ανάμεσα σε δύσκολους καιρούς, φωτίστηκαν τέσσερις μονές: Διονυσίου, Παντοκράτορος, Σίμωνος Πέτρας, Άγιος Παύλος. Ο καθένας τους χώρος γεμάτος από ιστορίες, πάθος για δημιουργία και πολύ ιδρώτα.

Μονή Διονυσίου: Από έναν πύργο, ένα μεγαλείο

Το ξεκίνημα έγινε χάρη σ’ έναν χαρισματικό μοναχό με όραμα, τον όσιο Διονύσιο. Με τη βοήθεια ηγεμόνων και αυτοκρατόρων, έστησε πρώτα έναν πύργο στην πλαγιά του βράχου – σαν να φύτεψε μια σημαία ελπίδας. Οι πυρκαγιές και οι καταστροφές δεν τον σταμάτησαν: η μονή ξαναστήθηκε επιβλητική και το καθολικό μεθάει τον επισκέπτη με τον πλούσιο, αυθεντικά κρητικό διάκοσμό του. Και καλά κρατεί μέχρι σήμερα την αύρα εκείνου του παλιού θαυμαστού πάθους.

Μονή Παντοκράτορος: Φρούριο και φάρος πίστης

Λίγο πιο βόρεια, δυο αδέλφια της βυζαντινής ελίτ έχτισαν τη δικιά τους «πολιτεία». Ο Παντοκράτορας μοιάζει περισσότερο με κάστρο παρά με μοναστήρι – όλα τότε γύρω απειλούνταν, όλος ο κόσμος ήταν ασταθής. Μέσα όμως, το καθολικό φέρει ζωγραφιές που ξεπερνούν το χρόνο, γεμάτες χρώμα, συγκίνηση και επιρροές από τη μεγάλη Σχολή του Πανσέληνου και την ψυχή της Θεσσαλονίκης. Κάθε πέτρα, κάθε εικόνα, κάθε βιβλίο στη βιβλιοθήκη είναι ένα αποτύπωμα της ανάγκης του ανθρώπου να αντισταθεί στην παρακμή μέσω της τέχνης.

Σιμωνόπετρα: Αρχιτεκτονικό ποίημα πάνω στον γκρεμό

Αν ανέβεις ή αν βλέπεις από μακριά, η Σιμωνόπετρα φαίνεται να ισορροπεί ανάμεσα ουρανό και βράχο. Γερασμένοι μοναχοί έλεγαν ότι στην κορυφή αυτού του απίθανου βράχου διάλεξε να χτίσει ο όσιος Σίμων το όνειρό του – μια καινούρια «Βηθλεέμ». Δέσποζε στα σύννεφα, κι ας πέρασε φωτιές, πολέμους και φτώχεια. Την απογείωσε εντυπωσιακά και ο Σέρβος Ουγκλέσης το 1368. Τα βημόθυρα του τέμπλου σήμερα σώζονται για να μας θυμίζουν πόσο πολύτιμη ήταν η τέχνη, αλλά και τα υπόλοιπα κάηκαν στη μνήμη και στην καρδιά του τόπου.

Άγιος Παύλος: Ταπεινοσύνη και μεγαλοσύνη μαζί

Η μονή αυτή έχει κάτι σπάνιο: χτισμένη από τον όσιο Παύλο, κατάφερε να επιβιώσει σε φουρτούνες, να ερημωθεί και να αναστηθεί ξανά και ξανά, με τη βοήθεια Σέρβων μονάχων, αλληλέγγυων ευγενών και δωρητών από τα Βαλκάνια. Το καθολικό, αφιερωμένο στη Θεοτόκο και τον Άγιο Γεώργιο, κρατάει μέχρι σήμερα μια περίεργη μυσταγωγία. Εκεί μέσα μπορείς να σταθείς και να αφουγκραστείς την τελετουργία, το πανάρχαιο δέος και τον αντίλαλο αιώνων μοναστικής ζωής... Στο σκευοφυλάκιο βρίσκεις θησαυρούς τέχνης και πίστης – από τις παλιές εικόνες με τα χαρακτηριστικά της σχολής της Μακεδονίας αλλά και της διάσημης κρητικής ζωγραφικής μέχρι τα πολυτιμότερα κειμήλια.

Πίσω από τη φήμη, την τέχνη και τον πλούτο συνωμοτούν ουσιαστικά η δύναμη του ανθρώπινου ονείρου και η συλλογική μνήμη. Κανείς δεν έμεινε μόνος – οι μοναχοί, οι καλλιτέχνες, οι ηγεμόνες κι οι ανώνυμοι εργάτες έβαλαν το χέρι τους σε κάθε πέτρα και κάθε ζωγραφιά. Όταν λες πως η τέχνη σώζει, εδώ το αισθάνεσαι: το Άγιο Όρος κράτησε όρθια την παράδοση, πάλεψε για να λάμψει ο λόγος, η εικόνα, η προσευχή. Και, ίσως το πιο σπουδαίο, έδωσε στην Ορθοδοξία μια ταυτότητα που αγγίζει ακόμη, τόσους αιώνες μετά, τις ψυχές όσων ανεβαίνουν αυτά τα πέτρινα μονοπάτια.

Αλλά ας δούμε τις μονές μία-μία και ξεχωριστά και ας αφήσουμε το δέος να μας περιβάλλει...

Μονή Διονυσίου: Από τον πύργο των θαυμάτων στη «φωλιά» του Τιμίου Προδρόμου

Αν περπατήσεις στον στενό ακρωτήρι της νοτιοδυτικής πλευράς του Άθωνα, η Διονυσίου δε μοιάζει απλώς με μοναστήρι: μοιάζει με φρούριο, με πολυκατοικία άλλης εποχής, που είναι «καρφωμένη» στο βράχο, αγκαλιάζοντας τη θάλασσα. Η αρχή της ιστορίας της ξεκινά στα μέσα του 14ου αιώνα, γύρω στο 1374, με πρωταγωνιστή τον όσιο Διονύσιο από την Καστοριά, άνθρωπο με όραμα, που βρήκε αρωγό τον ίδιο τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό. Χτίζει πρώτα έναν πύργο, σύμβολο αμυντικό και ελπίδας, έπειτα με χορηγίες και προσπάθειες, χτίζεται ολόκληρο συγκρότημα που δεν σταματά να μεγαλώνει.

Η Διονυσίου έζησε πυρκαγιές, λεηλασίες και χρόνους δύσκολους, αλλά πάντα «σηκωνόταν», με στήριξη ηγεμόνων της Μολδαβίας, της Βλαχίας, ακόμα και με... οικογενειακά δίκτυα προστασίας (ο ίδιος ο αδελφός του οσίου, Θεοδόσιος, είχε ισότιμο ρόλο στις επαφές με τους χορηγούς). Η πνευματική της αντοχή φαίνεται και στον πλούτο της βιβλιοθήκης της, τα χειρόγραφα, τα πολύτιμα κειμήλια και πάνω απ’ όλα το Καθολικό της –ένα αρχιτεκτονικό διαμάντι με ζωγραφικό διάκοσμο από αθωνίτικα και κρητικά εργαστήρια.

Οχυρωμένη, με ψηλές πτέρυγες, εξώστες, παρεκκλήσια διάσπαρτα, υδραγωγείο και ξύλινες επενδύσεις– μια μικρή πολιτεία, που εκπέμπει πάντοτε την αρχέγονη ασφάλεια που αποζητά η ψυχή σε ταραγμένους αιώνες. Στο εσωτερικό, οι τοιχογραφίες, οι εικόνες και οι ξυλόγλυπτες δημιουργίες μιλούν για μια βαθιά πνευματική και ταυτόχρονα κοσμοπολίτικη κοινωνία μοναχών που συνάντησε, ανανέωσε και προσάρμοσε τα μεγάλα ρεύματα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης στη δική της καθημερινότητα.

Μονή Παντοκράτορος: Τα τείχη που γίνονται παράθυρα στην τέχνη

Τα τείχη της Παντοκράτορος, χτισμένης σ’ ένα λόφο κοντά στη θάλασσα, βγάζουν προς τα έξω τη φρουριακή πλευρά του Αγίου Όρους – μα μέσα της κρύβει κανονική καλλιτεχνική γιορτή. Η ιστορία της αρχίζει με δύο αδέλφια βυζαντινούς αξιωματούχους, τον Αλέξιο και τον Ιωάννη, γύρω στα 1357, που ονειρεύτηκαν ένα μοναστήρι μεγάλο, ακόμα και για τα δεδομένα του Άθωνα.

Πύργοι, προμαχώνες, ισχυρά τείχη, με αμυντικό σχέδιο στο απόγειο της βυζαντινής ανασφάλειας, αλλά συγχρόνως μια βουτιά στην εικαστική μεγαλοπρέπεια. Το Καθολικό της, χτισμένο στον χαρακτηριστικό αγιορείτικο τύπο του τρίκογχου σταυροειδούς ναού, γίνεται άμβωνας τέχνης. Σώζει ακόμα στον κύριο ναό τοιχογραφίες που μαρτυρούν αμεσότητα με τους μεγάλους ζωγράφους της Σχολής Πανσέληνου και επιρροές της κοσμοπολίτικης Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινούπολης, ενώ οι γιγάντιες μορφές της Δέησης παραπέμπουν στις λαμπρές συνθέσεις της Αγίας Σοφίας. Ακόμα και σήμερα οι προσκυνητές στέκονται με δέος μπροστά στη θαυματουργή Γερόντισσα, τη μυστική συλλογή εικόνων και τα πολύτιμα μικροαντικείμενα που σώθηκαν στο χρόνο.

Η Παντοκράτορος υπήρξε επίκεντρο λόγιων μοναχών και βιβλιογραφικών εργαστηρίων –μια μικρή κιβωτός γνώσης, εικόνας και ιστορίας μπλεγμένης με χορηγίες αυτοκρατόρων, πατριαρχών, βαλκάνιων και σλάβων ηγεμόνων. Κάθε γωνιά, κάθε μαρμάρινο προσκυνητάρι και κάθε τοίχος της κουβαλά τη μνήμη ενός κόσμου που πολεμούσε τη λήθη μέσω της ομορφιάς και της γνώσης

Μονή Σίμωνος Πέτρας: Το θαύμα του γκρεμού και της επιμονής

Στα πιο απόκρημνα βράχια του Άθωνα, η Σιμωνόπετρα μοιάζει ανέκαθεν σαν να αψηφούσε τη βαρύτητα. Ιδρυμένη από τον όσιο Σίμωνα το 1257, πήρε τη σημερινή της τελική μορφή χάρη στη μεγάλη ανακαίνιση που έκανε το 1368 ο Σέρβος δεσπότης Ιωάννης Ούγκλεσης, με αφορμή ένα θαύμα που συνέβη στον τάφο του αγίου. Ένα μοναστήρι-θαύμα, σαν να ήθελε ο θεός να κρεμάσει ένα «φανό» πάνω απ’ τον γκρεμό.

Η αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα της Σιμωνόπετρας είναι θρυλική: ψηλές, κατακόρυφες προσθήκες και πολύπλοκα κτίσματα που στεγάζουν δραστήρια κοινωνία μοναχών πάνω σε ελάχιστο χώρο. Η πνευματική της ακτινοβολία τροφοδοτήθηκε και από τις διαδοχικές καταστροφικές πυρκαγιές, με πιο οδυνηρή αυτή του 1580, που σάρωσε σχεδόν κάθε παλιά καλλιτεχνική μνήμη. Παρ’ όλα αυτά, βημόθυρα του 14ου αιώνα με μοναδικό διάκοσμο, έργα προερχόμενα από σπουδαία εργαστήρια της εποχής, επέζησαν και θεωρούνται σήμερα κομψοτεχνήματα ώριμης παλαιολόγειας τέχνης.

Η ζωή της μονής ήταν γεμάτη ανατροπές: περίοδοι ακμής, φτώχειας, ανακατασκευών, αλλεπάλληλων χορηγιών – από τη Σερβία και τα Βαλκάνια μέχρι τη Βλαχία και τη Μολδαβία. Η Σιμωνόπετρα από τότε μέχρι σήμερα εστιάζει στον αγώνα όχι μόνο της πνευματικότητας, αλλά και της αρχιτεκτονικής τόλμης και της επιμονής· κι όλα αυτά ανάμεσα σε σύννεφα και πέτρες, σαν ζωντανό θαύμα πάνω από το Αιγαίο.

Μονή Αγίου Παύλου: Μια ιστορία πίστης και δεύτερης ευκαιρίας

Αν η μοίρα της Αγίου Παύλου έδινε μαθήματα, θα ήταν στη δύναμη του να σηκώνεσαι ξανά και να χτίζεις από την αρχή. Η αρχική της ίδρυση χάνεται στους αιώνες (πιθανότατα στον 10ο), όμως ο 14ος αιώνας τη βρίσκει εγκαταλειμμένη – ώσπου δυο Σέρβοι μοναχοί (Αντώνιος Παγάσης και Γεράσιμος Ραδώνιας) ξεκινούν τη μεγάλη επανίδρυση. Με τη γενναία στήριξη της ισχυρής οικογένειας Μπράνκοβιτς και άλλων χορηγών, η μονή ανασταίνεται, αποκτά νέα λάμψη και επεκτείνεται.

Το Καθολικό της, αρχιτεκτονικά στηριγμένο κυριολεκτικά πάνω στους βράχους, αιωρείται μεταξύ ουρανού κι απλώνει την αύρα της πίστης. Αφιερωμένο στη Θεοτόκο και στον Άγιο Γεώργιο, με κτητορικές τοιχογραφίες σπάνιας τέχνης, κουβαλά ζωγραφιές, εικόνες και κειμήλια που φέρνουν κοντά τη μακεδονίτικη ζωγραφική με το βαλκανικό μεγαλείο και την ανεπιτήδευτη πνευματικότητα. Τα Τίμια Δώρα των Μάγων, που έφερε από την Πόλη στην Αγίου Παύλου η Μάρα Μπράνκοβιτς –κόρη και σύζυγος ηγεμόνων, σύμβολο γυναίκας-διαμεσολαβήτριας ανάμεσα σε πολιτισμούς– αποτελούν θησαυρό και πηγή έμπνευσης.

Περαστικοί από εποχές κατοχής και παρακμής, οι μοναχοί κράτησαν τη ζωή της μονής δημιουργικά, με ανασκαφές, νέα Κελλιά, βιβλιοθήκη που τολμούσε να συνδιαλέγεται με τους διανοούμενους της εποχής και με προσκυνητές από κάθε ορθόδοξη γη. Η συνέχεια της παράδοσης, η αντοχή στη φθορά, η στροφή προς τη συλλογικότητα σε μια εποχή ατομισμού – όλα συναντώνται ακόμα ανάμεσα στους βράχους και τις στριφογυριστές σκάλες της Αγίου Παύλου.

δια χειρός αλεξίου

31.07.2025

 

Ρενέ ντε Ανζού: Ο μεσαιωνικός βασιλιάς χωρίς βασίλειο

Στο πλούσιο σε στρώσεις ταπισερί της μεσαιωνικής Ευρώπης, λίγες μορφές είναι τόσο αινιγματικές και αξιαγάπητες όσο ο Ρενέ του Ανζού - ένας πρίγκιπας με ευγενείς τίτλους, υψηλά όνειρα και ευγενική καρδιά, που θυμάται περισσότερο για την καλλιτεχνική του ψυχή παρά για τις στρατιωτικές του κατακτήσεις. Αποκαλούμενος από ορισμένους ως ο «Καλός Βασιλιάς Ρενέ» και από άλλους, πιο ειρωνικά, ως «ο βασιλιάς χωρίς βασίλειο», η ιστορία της ζωής του είναι ένα περίεργο μείγμα ιπποτικών ιδανικών, αποτυχημένων αξιώσεων και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Μια Βασιλική Συλλογή Τίτλων

Ο Ρενέ λαμβάνει ένα χειρόγραφο το 1459 – De situ orbis geographia – Albi Ms77

Γεννημένος το 1409 στο Κάστρο της Ανζέ, ο Ρενέ κληρονόμησε μια εκπληκτική ποικιλία τίτλων σε όλη του τη ζωή: Βασιλιάς της Νάπολης, της Ιερουσαλήμ και της Αραγωνίας· Δούκας του Ανζού, του Μπαρ και της Λωρραίνης· και Κόμης της Προβηγκίας, του Πεδεμοντίου και άλλων. Ωστόσο, ενώ η υπογραφή του μπορεί να έσταζε μεγαλοπρέπεια, η πραγματικότητα ήταν πιο επισφαλής.

Οι διεκδικήσεις του Ρενέ σε πολλούς από αυτούς τους θρόνους προήλθαν μέσω περίπλοκων κληρονομιών ή συζυγικών συμμαχιών. Στέφθηκε βασιλιάς της Νάπολης το 1435, μόνο και μόνο για να χάσει το βασίλειο από τους Αραγωνέζους μέσα σε λίγα χρόνια. Η διεκδίκησή του στο Βασίλειο της Ιερουσαλήμ ήταν εντελώς συμβολική - η Ιερουσαλήμ είχε περιέλθει προ πολλού σε μουσουλμανικές δυνάμεις, αλλά ο τίτλος παρέμενε θέμα δυναστικής υπερηφάνειας στις ευρωπαϊκές αυλές.

Ένας μονάρχης με καρδιά ποιητή

Livre du cœur d'amour épris – ÖNB – Cod.Vid.2597 fol. 33r

Σε αντίθεση με πολλούς συγχρόνους του, βασιλιάδες πολεμιστές, ο Ρενέ ήταν πάνω απ' όλα άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών. Ζωγράφιζε, έγραφε ποίηση, συνέθετε αλληγορικές ιστορίες και σχεδίαζε περίτεχνες εκδηλώσεις και τουρνουά. Το έργο του Livre du Cœur d'Amour Épris (« Το βιβλίο της καρδιάς που καταλαμβάνεται από τον έρωτα ») είναι μια ρομαντική αλληγορία γεμάτη μελαγχολία και ιδεαλισμό, που αντανακλά τις ευαισθησίες ενός περιπλανώμενου ιππότη σε μια εποχή που ήδη κλίνει προς την Αναγέννηση.

Η αυλή του Ρενέ —ειδικά στην Αιξ-αν-Προβάνς— έγινε καταφύγιο καλλιτεχνών, ποιητών και στοχαστών. Περιέβαλε τον εαυτό του με διαφωτιστές, μουσικούς και αρχιτέκτονες και διατηρούσε αλληλογραφία με ουμανιστικούς κύκλους.

Ο ευγενικός βασιλιάς της Προβηγκίας

Ο Ρενέ απεικονίζεται στα αρχεία του Tarascon – Wikimedia Commons

Αφού έχασε το ναπολιτάνικο στέμμα και την πολιτική του επιρροή στη Λωρραίνη, ο Ρενέ εγκαταστάθηκε στην Προβηγκία, όπου έγινε αγαπητή τοπική προσωπικότητα. Σε αντίθεση με πολλούς μεσαιωνικούς ηγεμόνες, οι οποίοι ήταν γνωστοί για τη φορολόγηση των αγροτών και τη διεξαγωγή αδιάκοπων πολέμων, ο Ρενέ έχαιρε θαυμασμού για τη δικαιοσύνη του, τη φιλανθρωπία του, ακόμη και για την ιδιοσυγκρασία του. Συχνά τον έβλεπαν να περπατάει ανάμεσα στον λαό του, να ανταλλάσσει καλά λόγια και να ακούει τα παράπονά του.

Η δημοτικότητά του στην περιοχή ήταν τέτοια που μέχρι σήμερα, η λαϊκή παράδοση της Προβηγκίας τον θυμάται ως τον bon roi René — έναν ηγεμόνα που δεν τον φοβόντουσαν, αλλά τον αγαπούσαν.

Κληρονομιά Πέρα από τους Θρόνους

Αν και οι πολιτικές φιλοδοξίες του Ρενέ ματαιώθηκαν ως επί το πλείστον, η πολιτιστική του επιρροή παρέμεινε. Υποστήριξε την παραγωγή εικονογραφημένων χειρογράφων, τη διακόσμηση κήπων και τη θρησκευτική τέχνη. Η Ταπισερί της Αποκάλυψης , αν και παραγγέλθηκε από τον πατέρα του, διατηρήθηκε και εκτέθηκε υπό το άγρυπνο βλέμμα του Ρενέ στην Ανζέ - σήμερα, παραμένει ένα από τα πιο αξιοσημείωτα μεσαιωνικά έργα τέχνης στην Ευρώπη.

Ο Ρενέ πέθανε το 1480, ήσυχα, στην Αιξ-αν-Προβάνς. Χωρίς άμεσο άρρεν κληρονόμο για να συνεχίσει τον οίκο του, η Κομητεία της Προβηγκίας πέρασε στο γαλλικό στέμμα, εντάσσοντας την περιοχή στο αναπτυσσόμενο βασίλειο της Γαλλίας.

Από τον Λόρις Σεβαλιέ

www.medievalists.net

Η Πρέβεζα, το Κοντινέντε, ο Αλή πασάς Δύο ανέκδοτα έγγραφα του Αβδουλάχ και του Αλή πασά

Η Πρέβεζα, το Κοντινέντε, ο Αλή πασάς Δύοανέκδοτα έγγραφα του Αβδουλάχ και του Αλήπασά

 'Έγγραφα

Δύο Ανέκδοτα Έγγραφα του Αβδουλάχ και του Αλή Πασά.

Η περίοδος των τελών του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα υπήρξε μια εποχή ραγδαίων γεωπολιτικών ανακατατάξεων στην Ευρώπη, με τις επιπτώσεις τους να γίνονται άμεσα αισθητές στην περιοχή του Ιονίου και της Ηπείρου. Η ήττα των Αυστριακών και ο τερματισμός της νικηφόρας εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Ιταλία το 1797 οδήγησαν στη διάλυση της Δημοκρατίας της Βενετίας, θέτοντας τέλος σε μια μακραίωνη, από το 1386, βενετική κατοχή των Επτανήσων.

Με τη Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο, που υπογράφηκε στις 17 Οκτωβρίου 1797, τα Επτάνησα παραχωρήθηκαν στη Γαλλία. Παράλληλα, η Γαλλία απέκτησε και μια διοικητικά συνδεδεμένη ηπειρωτική λωρίδα, η οποία εκτεινόταν από το Βουθρωτό μέχρι τη Βόνιτσα και περιλάμβανε σημαντικές πόλεις όπως η Πάργα, η Πρέβεζα και η Βόνιτσα. Αυτή η παραχώρηση σηματοδότησε μια επέκταση της γαλλικής επιρροής στην Ανατολική Μεσόγειο, ανατρέποντας τις παραδοσιακές ισορροπίες δυνάμεων.   

Ωστόσο, η γαλλική κυριαρχία αποδείχθηκε βραχύβια. Η καταστροφή του γαλλικού στόλου από τον Άγγλο ναύαρχο Οράτιο Νέλσον στη ναυμαχία του Αμπουκίρ της Αιγύπτου, την 1η Αυγούστου 1798, άλλαξε άρδην το σκηνικό. Ως απάντηση στις επεκτατικές βλέψεις του Ναπολέοντα στην Ανατολή, η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία συμμάχησαν, με τη συγκατάθεση της Αγγλίας. Ο ρωσοτουρκικός στόλος προχώρησε στην κατάληψη των Επτανήσων, ξεκινώντας από τα Κύθηρα τον Σεπτέμβριο του 1798 και ολοκληρώνοντας την επιχείρηση με την κατάληψη της Κέρκυρας στις 20 Φεβρουαρίου 1799.   

Η νέα ισορροπία δυνάμεων που διαμορφώθηκε οδήγησε στη Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως, η οποία υπογράφηκε στις 21 Μαρτίου 1800. Με αυτή τη συνθήκη, αποφασίστηκε η αυτονόμηση των Επτανήσων, καθώς και του Continente – των πρώην ενετικών κτήσεων στις ηπειρωτικές ακτές. Αυτές οι περιοχές τέθηκαν υπό την επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης, ενώ παράλληλα, η προστασία των θρησκευτικών δικαιωμάτων των κατοίκων τους ανατέθηκε στον Αυτοκράτορα της Ρωσίας. 

Η Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως είχε ως άμεσο αποτέλεσμα τη δημιουργία του πρώτου ημιαυτόνομου ελληνικού κρατιδίου, της Επτανήσου Πολιτείας, περίπου 350 χρόνια μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, οι ενετικές κτήσεις στον ηπειρωτικό χώρο, γνωστές ως Continente ή Πολιτεία του Ακρωτηρίου, αποτέλεσαν μια αυτόνομη πολιτεία με πρωτεύουσα την Πρέβεζα. Αυτή η πολιτεία περιλάμβανε την Πρέβεζα, τη Βόνιτσα, την Πάργα, τη Σαγιάδα και το Βουθρωτό. Ωστόσο, το Continente είχε ήδη αποσυντεθεί μετά την κατάκτηση της Πρέβεζας το 1798 από τον Αλή πασά, μια κατάκτηση που συνοδεύτηκε από λεηλασία, σφαγή και πυρκαγιά, γεγονότα γνωστά ως ο «χαλασμός της Πρέβεζας».   

Η περίοδος αυτή της σχετικής αυτονομίας ήταν, ωστόσο, σύντομη και ευάλωτη. Μετά τη νίκη του Ναπολέοντα στο Αούστερλιτς και τη σύναψη της Συνθήκης του Τιλσίτ στις 8 Ιουλίου 1807 μεταξύ Γαλλίας και Ρωσίας, τα Επτάνησα παραχωρήθηκαν και πάλι στη Γαλλία. Αυτό σήμανε το τέλος της Επτανήσου Πολιτείας (που υφίστατο από 21 Μαρτίου 1800 έως 8 Ιουλίου 1807) και, συνεπακόλουθα, και της Πολιτείας του Ακρωτηρίου.   

Η συνεχής και ραγδαία μεταβολή κυριαρχίας στην Πρέβεζα και την ευρύτερη περιοχή του Continente (από Βενετία σε Γαλλία, μετά σε Ρωσοτουρκική συμμαχία/Οθωμανική επικυριαρχία, και τελικά στην άμεση κυριαρχία του Αλή Πασά) δεν είναι τυχαία. Η γεωγραφική της θέση, ως πύλη προς την Ήπειρο και με άμεση πρόσβαση στα Ιόνια Νησιά και την Αδριατική, την καθιστούσε στρατηγικό σημείο ελέγχου. Κάθε μεγάλη δύναμη ή ισχυρός τοπικός ηγεμόνας που εποφθαλμιούσε την κυριαρχία στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων έπρεπε να ελέγχει την Πρέβεζα. Αυτό την κατέστησε πεδίο μάχης και αντικείμενο διαπραγματεύσεων σε διεθνείς συνθήκες, υπογραμμίζοντας τη σημασία της πέρα από τα τοπικά της όρια. Ως εκ τούτου, η στρατηγική γεωγραφική της θέση οδήγησε σε αυξημένο γεωπολιτικό ενδιαφέρον από τις Μεγάλες Δυνάμεις, προκαλώντας συχνές αλλαγές κυριαρχίας και διοικητικών καθεστώτων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μεγάλη αβεβαιότητα και αναταραχή για τους τοπικούς πληθυσμούς, αλλά παράλληλα ανέδειξε την Πρέβεζα σε κομβικό σημείο της ιστορίας της εποχής.

Η δημιουργία της Επτανήσου Πολιτείας και της Πολιτείας του Ακρωτηρίου ως ημιαυτόνομων κρατιδίων υπό την επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης, με ρωσική προστασία, φανερώνει μια προσπάθεια των Μεγάλων Δυνάμεων να δημιουργήσουν ζώνες ασφαλείας ή "buffer states" σε μια περίοδο έντονης γεωπολιτικής αναταραχής. Ωστόσο, η ταχύτητα με την οποία καταλύθηκαν υπογραμμίζει την εγγενή αδυναμία αυτών των σχηματισμών. Η αυτονομία τους ήταν περισσότερο μια διπλωματική διευθέτηση παρά μια σταθερή πολιτική οντότητα, εύκολα υποκείμενη σε χειραγώγηση ή διάλυση από ισχυρότερους τοπικούς παράγοντες, όπως ο Αλή Πασάς, ή από τις ανακατατάξεις στις σχέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Έτσι, η δημιουργία αυτών των ημιαυτόνομων κρατιδίων ως διπλωματική λύση, λόγω της εγγενούς αδυναμίας τους και της εξάρτησής τους από εξωτερικές δυνάμεις και τοπικούς παράγοντες, οδήγησε στην κατάλυσή τους από επεκτατικές φιλοδοξίες ή από τις Μεγάλες Δυνάμεις, αποδεικνύοντας ότι η αυτονομία τους ήταν περισσότερο ονομαστική παρά ουσιαστική, και ότι η τύχη των περιοχών αυτών καθοριζόταν από εξωτερικά συμφέροντα.

Η Ανακοίνωση του Βοεβόδα Αβδουλάχ (1800)

Περιεχόμενο και Σκοπός της Ανακοίνωσης

Σε εφαρμογή της Συνθήκης της Κωνσταντινουπόλεως, ο σουλτάνος Σελίμ Γ΄ εξέδωσε φιρμάνι, διορίζοντας τον Αβδουλάχ μπέη ως βοεβόδα (διοικητή) στην περιοχή του Continente, η οποία περιλάμβανε την Πρέβεζα, τη Βόνιτσα, την Πάργα και το Βουθρωτό. Το σουλτανικό φιρμάνι όριζε σημαντικά προνόμια για τους κατοίκους: πλήρη φορολογική ασυδοσία για δύο χρόνια, με εξαίρεση μόνο τα έσοδα από τα Βιβάρια και τη Δουγάνα, δηλαδή τους τελωνειακούς φόρους και τους φόρους των ιχθυοτροφείων, που αποτελούσαν τους σημαντικότερους. Επιπλέον, οι Χριστιανοί κάτοικοι θα διατηρούσαν την ελευθερία στην πίστη, τα έθιμα, τους νόμους και τις κρίσεις τους, ενώ απαγορευόταν στους Τούρκους να κατοικούν μόνιμα σε αυτές τις περιοχές με τις οικογένειές τους.   

Η ανακοίνωση του Αβδουλάχ, χρονολογημένη την 1η Αυγούστου 1800, φέρει τον τίτλο "Ἀμπντουλάχ μπέη ἐλέῳ Θεοῦ βοεβόδας τῶν ἐμλάτι χουμαγινίνων τῆς τε πρέβεζ, πάργ, βόνιτζαν καὶ βοθροντὸ". Απευθύνεται στους "Εὐγενεῖς ἄρχοντες τῆς πολιτείας πρεβέζης, καὶ λοιποὶ κάτοικοι τοῦ αὐτοῦ τόπου". Σε αυτήν, ο Αβδουλάχ δηλώνει την επιστροφή του στην Πρέβεζα, αφού προηγουμένως είχε συναντηθεί με τον "ὑψηλότατον βεζύρην ἀλῆ πασσᾶ ἐφένδη μας". Ο σκοπός της ανακοίνωσης είναι η άμεση πρόσκληση των κατοίκων της Πρέβεζας (καθώς και της Πάργας και Βόνιτσας, όπου ήδη είχαν σταλεί προσκλητικά μπουγιουρουλδιά) να συγκεντρωθούν στην Πρέβεζα.   

Ο στόχος της συγκέντρωσης ήταν η δημόσια ανάγνωση των "ὑψηλαὶ προσκυνηταὶ βασιλικαὶ προσταγαί", οι οποίες περιείχαν το "νιζαμιοῦ & καλῆς ἀποκαταστάσεως" (κανόνες και καλή αποκατάσταση) που θα δινόταν στις αναφερόμενες περιοχές από την "εὐσπλαγχνίαν & γεναιότητα τοῦ κραταιοτάτου, ἀηττήτου & πολυχρονίου ημῶν ἄνακτος" (του παντοδύναμου, αήττητου και μακρόβιου ηγεμόνα τους). Ο Αβδουλάχ στέλνει τον δραγουμάνο και γραμματικό του, Φιλιππάκη, για να μεταφέρει προφορικά όσα του έχουν ανατεθεί, τονίζοντας την επείγουσα ανάγκη για την άμεση άφιξη των κατοίκων. 

Το έγγραφο του Αβδουλάχ αποτελεί μια άμεση απόδειξη της εφαρμογής των διατάξεων της Συνθήκης της Κωνσταντινουπόλεως από την Υψηλή Πύλη. Δείχνει την πρόθεση της κεντρικής οθωμανικής εξουσίας να αποκαταστήσει την τάξη και την αποτελεσματική διοίκηση στις στρατηγικής σημασίας περιοχές του Continente, μετά την αποχώρηση των Γάλλων και τις προηγούμενες αναταραχές, όπως ο «χαλασμός της Πρέβεζας» του 1798.   

Τα προνόμια που χορηγούνται στους κατοίκους του Continente (φορολογικές ελαφρύνσεις, θρησκευτική ελευθερία, απαγόρευση μόνιμης εγκατάστασης Τούρκων) δεν ήταν απλώς μια πράξη γενναιοδωρίας. Αντιθέτως, αποτελούσαν μια συνειδητή και ρεαλιστική στρατηγική της Υψηλής Πύλης για την αποκατάσταση της τάξης και της παραγωγικότητας σε μια περιοχή που είχε υποστεί σοβαρές καταστροφές και δημογραφική διασπορά. Η Πύλη, αντί να επιβάλει σκληρή κυριαρχία που θα οδηγούσε σε περαιτέρω αντίσταση και φυγή, επέλεξε να προσφέρει κίνητρα για τον επαναπατρισμό και την επανεγκατάσταση των πληθυσμών, αναγνωρίζοντας ότι η σταθερότητα και η οικονομική ανάκαμψη ήταν προϋποθέσεις για την αποτελεσματική διοίκηση και τη μακροπρόθεσμη φορολόγηση. Έτσι, οι πολεμικές καταστροφές και η διασπορά του πληθυσμού δημιούργησαν την ανάγκη για επαναπατρισμό και οικονομική ανάκαμψη, οδηγώντας στην παραχώρηση προνομίων (φορολογικών, θρησκευτικών) ως στρατηγική της Πύλης για επανεγκατάσταση και εδραίωση ελέγχου με «μαλακά» μέσα, με στόχο την αποφυγή περαιτέρω αποσταθεροποίησης και την εξασφάλιση της μακροπρόθεσμης υποταγής.

Η αναφορά στην ανακοίνωση του Αβδουλάχ ότι επέστρεψε στην Πρέβεζα αφού συναντήθηκε με τον "ὑψηλότατον βεζύρην ἀλῆ πασσᾶ ἐφένδη μας" είναι κρίσιμη. Παρόλο που ο Αβδουλάχ διορίστηκε απευθείας από τον σουλτάνο ως βοεβόδας του Continente, η υποχρέωσή του να συναντήσει τον Αλή πασά πριν αναλάβει τα καθήκοντά του στην Πρέβεζα, υποδηλώνει την ήδη ισχυρή de facto επιρροή και εξουσία του Αλή στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου. Αυτό προμήνυε την επικείμενη σύγκρουση μεταξύ της κεντρικής οθωμανικής εξουσίας (που εκπροσωπείτο από τον Αβδουλάχ) και των επεκτατικών φιλοδοξιών του Αλή Πασά. Ο διορισμός του βοεβόδα από την Πύλη, ως εκπροσώπου της κεντρικής εξουσίας, και η υποχρεωτική συνάντησή του με τον Αλή Πασά, ως ισχυρού τοπικού παράγοντα, αποκάλυπτε την ύπαρξη μιας διπλής εξουσίας και σύγκρουσης συμφερόντων. Αυτή η κατάσταση δημιούργησε μια εγγενή αστάθεια και την πιθανότητα σύγκρουσης για τον έλεγχο της περιοχής, με την κεντρική εξουσία να αντιμετωπίζει την πρόκληση από έναν ανερχόμενο τοπικό ηγεμόνα.

Ο Ρόλος και οι Φιλοδοξίες του Αλή Πασά στην Περιοχή

Ο Αλή πασάς, γνωστός για τις επεκτατικές του βλέψεις και την αδίστακτη επιδίωξη της εξουσίας, εποφθαλμιούσε την Πρέβεζα. Είχε ήδη κατακτήσει την πόλη από τους Γάλλους το 1798, αλλά την είχε χάσει με τη Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως του 1800, καθώς η περιοχή του Continente είχε τεθεί υπό την άμεση διοίκηση του σουλτάνου μέσω του βοεβόδα Αβδουλάχ.   

Παρά την απώλεια, ο Αλή πασάς διατήρησε με επιμονή τον έλεγχο του Βουθρωτού, ενός άλλου σημαντικού τμήματος του Continente. Αυτή η άρνησή του να παραχωρήσει το Βουθρωτό, παρά τις επίμονες απαιτήσεις της Ρωσίας για την ενσωμάτωσή του στην Επτανησιακή Πολιτεία, συνέβαλε στην έκρηξη του ρωσοτουρκικού πολέμου το 1805. Η σύρραξη αυτή αποτέλεσε την ιδανική ευκαιρία για τον Αλή πασά να δράσει και να ενισχύσει την επιρροή του στην περιοχή, εκμεταλλευόμενος την προσοχή της Υψηλής Πύλης στον πόλεμο.   

Ο Αλή Πασάς δεν ήταν απλώς ένας τοπικός πολέμαρχος που δρούσε απομονωμένα. Η εκμετάλλευση του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1805 για να προωθήσει τις δικές του φιλοδοξίες, κατηγορώντας τον Αβδουλάχ και καταλαμβάνοντας την Πρέβεζα, δείχνει την οξυδέρκεια και την ικανότητά του να διαβάζει τις ευρύτερες γεωπολιτικές εξελίξεις. Ενώ η Υψηλή Πύλη ήταν απασχολημένη με τον πόλεμο και τις σχέσεις της με τις Μεγάλες Δυνάμεις, ο Αλή Πασάς εκμεταλλεύτηκε την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας να επικεντρωθεί στην περιφέρεια, δρώντας ανεξέλεγκτα και εδραιώνοντας τη δική του κυριαρχία. Αυτή η στρατηγική υπογραμμίζει τον κυνισμό του και την ικανότητά του να μετατρέπει τις διεθνείς κρίσεις σε προσωπικό όφελος. Έτσι, η διεθνής σύγκρουση οδήγησε σε αδυναμία της κεντρικής εξουσίας να επικεντρωθεί στην περιφέρεια, δημιουργώντας ευκαιρία για τοπικούς παράγοντες να δράσουν ανεξέλεγκτα και να καταλάβουν εδάφη, εδραιώνοντας την τοπική κυριαρχία με επίφαση νομιμότητας, εκμεταλλευόμενοι την αδυναμία του Σουλτάνου να επιβάλει την τάξη.

Προκειμένου να δικαιολογήσει τις ενέργειές του και να αποσπάσει την έγκριση της Πύλης, ο Αλή πασάς κατηγόρησε τον βοεβόδα Αβδουλάχ μπέη στην Υψηλή Πύλη. Οι κατηγορίες αφορούσαν την υποστήριξη που φέρεται να παρείχε ο Αβδουλάχ στους καπεταναίους της Ακαρνανίας, με το επιχείρημα ότι υπήρχε κίνδυνος το Κοντινέντε να ενσωματωθεί πλήρως στην Επτανησιακή Πολιτεία, κάτι που θα ήταν αντίθετο στα συμφέροντα της Πύλης. Εκμεταλλευόμενος την κατάσταση, οι δυνάμες του Αλή πασά, υπό την ηγεσία του γιου του Βελή, κατέλαβαν την Πρέβεζα το 1806, θέτοντας τέλος στην de jure οθωμανική διοίκηση μέσω του βοεβόδα.

Ως άμεσο αποτέλεσμα των ενεργειών του Αλή πασά, ο Αβδουλάχ ανακλήθηκε το 1807 στην Κωνσταντινούπολη. Όπως αναφέρεται, φέρεται να δηλητηριάστηκε καθ' οδόν, με διαταγή του Αλή πασά, εξαλείφοντας έτσι το τελευταίο εμπόδιο στην απόλυτη κυριαρχία του στην περιοχή. Με τον τρόπο αυτό, ο Αλή πασάς απέσπασε από τον σουλτάνο ένα διάταγμα (χάτι μπεράτι βασιλικόν μελικανέ), με το οποίο όχι μόνο ανακτούσε τα μέρη του Κοντινέντε (Πρέβεζα, Βόνιτσα, Πάργα, Βουθρωτό), αλλά γινόταν και ο απόλυτος κύριος των ιδιοκτησιών, των κτημάτων και όλων των κατοίκων αυτών των περιοχών. Αυτή η νομική κατοχύρωση της de facto κατάκτησης ήταν κρίσιμη για την εδραίωση της εξουσίας του.   

Η αλληλουχία των γεγονότων – η επιμονή του Αλή Πασά να κρατήσει το Βουθρωτό, οι κατηγορίες κατά του Αβδουλάχ, η στρατιωτική κατάληψη της Πρέβεζας, και ο φερόμενος θάνατος του Αβδουλάχ από δηλητήριο – αποκαλύπτει μια συστηματική και αδίστακτη στρατηγική εξάλειψης κάθε πιθανού εμποδίου στην απόλυτη εξουσία του. Ο Αβδουλάχ, ως απευθείας διορισμένος από τον Σουλτάνο, αποτελούσε άμεση απειλή για τις φιλοδοξίες του Αλή Πασά στο Continente, καθώς εκπροσωπούσε τη νομιμότητα της κεντρικής εξουσίας. Η «νομιμοποίηση» της κατάκτησης μέσω σουλτανικού φιρμανιού μετά την εξόντωση του Αβδουλάχ δείχνει την προσπάθεια του Αλή Πασά να δώσει επίφαση νομιμότητας σε de facto καταστάσεις που είχε δημιουργήσει με τη βία και την πολιτική μηχανορραφία. Έτσι, η φιλοδοξία για απόλυτη κυριαρχία οδήγησε στην αναγνώριση των εμποδίων, στην εφαρμογή μιας στρατηγικής εξάλειψής τους, και τέλος στη νομιμοποίηση της κατάστασης, με τη βία να αποτελεί το πρωταρχικό μέσο και τη νομιμότητα ένα δευτερεύον εργαλείο για την εδραίωσή της.

Το Δεύτερο Ανέκδοτο Έγγραφο: Το Φιρμάνι του Αλή Πασά (1807)

Περιεχόμενο του Φιρμανιού: Η Ανακήρυξη της Πρέβεζας και του Κοντινέντε ως Προσωπική Ιδιοκτησία (Μούλκι)

Το δεύτερο ανέκδοτο έγγραφο είναι ένα φιρμάνι του Αλή πασά, χρονολογημένο 9 Απριλίου 1807, το οποίο απευθύνεται στους "προεστότας καὶ ἐπιλοίπους κατοίκους" της Πρέβεζας και της Βόνιτσας. Στο φιρμάνι αυτό, ο Αλή πασάς δηλώνει με σαφήνεια ότι ο "Κραταιότατος βασιλεύς μας" τον ελέησε και του παραχώρησε, μέσω "χάτι μπεράτι βασιλικὸν μελικανὲ" (βασιλικό διάταγμα ιδιοκτησίας), την Πρέβεζα, τη Βόνιτσα, την Πάργα και το Βουθρωτό.   

Επισημαίνει κατηγορηματικά ότι οι περιοχές αυτές έχουν γίνει πλέον "μοῦλκι ἐδικόν μας καὶ σπήτι μας" (ιδιωτική περιουσία και σπίτι του), και οι κάτοικοι "ἴδιοι ἐδικοί μου ραγιάδες καὶ σπήτια μου" (δικοί του υπήκοοι και μέρος του οίκου του). Αυτή η διατύπωση υπογραμμίζει την απόλυτη και προσωπική κυριότητά του επί των εδαφών και των κατοίκων. Ο Αλή πασάς υπόσχεται στους κατοίκους ότι θα λάβει τη "μεγαλυτέραν φροντίδα" και θα τους έχει "φυλαγμένους καλύτερα ἀπὸ ὅλον τὸν κόσμον". Διαβεβαιώνει ότι τα προνόμια που τους είχε χαρίσει ο βασιλιάς όχι μόνο δεν θα χαθούν, αλλά θα "συγουρευθοῦν" (εξασφαλιστούν) ακόμη περισσότερο, καθώς τώρα θα έχουν και τη δική του "ἔγνοια καὶ προστασία". Τέλος, καλεί τους απομακρυσμένους συμπατριώτες τους να επιστρέψουν στην πατρίδα τους "χωρὶς νὰ βάλλῃ κανένας τὸν παραμικρὸν φόβον", καθώς πλέον είναι δικοί του υπήκοοι.   

Η διακήρυξη του Αλή Πασά ότι οι κάτοικοι της Πρέβεζας και του Continente είναι "ίδιοι εδικοί μου ραγιάδες και σπίτια μου" ξεπερνά την απλή διοικητική εξουσία ενός βοεβόδα ή πασά. Αυτή η φράση υποδηλώνει μια φεουδαρχική αντίληψη της εξουσίας, όπου η γη και οι άνθρωποι που ζουν σε αυτήν θεωρούνται προσωπική περιουσία του ηγεμόνα, σε αντίθεση με το προηγούμενο καθεστώς όπου οι κάτοικοι ήταν "ραγιάδες" (υπήκοοι) του Σουλτάνου, με συγκεκριμένα προνόμια και υποχρεώσεις που θεσπίζονταν από την Πύλη. Η μεταβολή αυτή σηματοδοτεί μια βαθύτερη αλλαγή στη σχέση μεταξύ κυβερνώντος και κυβερνωμένων, με πιθανές αρνητικές συνέπειες για τα δικαιώματα και την ασφάλεια των κατοίκων, καθώς η προσωπική βούληση του Αλή Πασά αντικατέστησε οποιοδήποτε θεσμικό πλαίσιο. Έτσι, από τη σουλτανική επικυριαρχία με προνόμια για τους ραγιάδες, μέσω της εξόντωσης του αντιπάλου και της απόκτησης "μελικανέ" (νομιμοποίηση κατοχής), ο Αλή Πασάς διακήρυξε την περιοχή ως "μούλκι" και τους κατοίκους ως "ραγιάδες μου", μετατρέποντας τη διοικητική εξουσία σε προσωπική ιδιοκτησία, με άμεσες επιπτώσεις στην καθημερινότητα και τα δικαιώματα των κατοίκων.

Παρά τις δελεαστικές υποσχέσεις για προστασία και ευημερία, οι πρώτες ενέργειες του Αλή πασά στην Πρέβεζα μετά την απόκτηση του ελέγχου αποκαλύπτουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Προχώρησε άμεσα στην ανέγερση σαραγιών – το πρώτο του μέσα στο κάστρο του Αγίου Ανδρέα και αργότερα ένα μεγαλύτερο στο νότιο τμήμα της πόλης. Αυτές οι κατασκευές ήταν ορατά σύμβολα της νέας του κυριαρχίας και της προσωπικής του παρουσίας.   

Πιο σημαντικά, ο Αλή πασάς εγκατέστησε στην Πρέβεζα "τοὺς διασωθέντας ἐκ τῆς καταστροφῆς τοῦ Γαρδικίου Ηπειρώτας Ἀλβανοτούρκους". Σε αυτούς παραχώρησε "τὰ ἀξιολογώτερα κακεντρεχῶς οἰκήματα, ἐλαιόδενδρα καὶ γαίας καὶ αὐτὸ τὸ Ἄκτιον", περιουσίες που ανήκαν τόσο στους εκπατρισθέντες Πρεβεζάνους όσο και σε όσους παρέμειναν στην πόλη. Αυτή η ενέργεια δείχνει μια σαφή πολιτική απαλλοτρίωσης και δημογραφικής αναδιάρθρωσης.   

Ο Αλή Πασάς, στο φιρμάνι του, υπόσχεται "μεγαλύτερη φροντίδα" και "συγουρευμένα προνόμια" στους κατοίκους. Ωστόσο, οι άμεσες ενέργειές του μετά την ανάληψη της εξουσίας, όπως η ανέγερση σαραγιών και, κυρίως, η εγκατάσταση Αλβανοτούρκων από το Γαρδίκι και η διανομή των περιουσιών των εκπατρισθέντων Πρεβεζάνων σε αυτούς, δείχνουν ότι οι υποσχέσεις αυτές ήταν κενές περιεχομένου ή απλώς ρητορικές για να προσελκύσει τους διασκορπισμένους πληθυσμούς και να νομιμοποιήσει την κυριαρχία του. Η πραγματικότητα ήταν η επιβολή μιας νέας, σκληρότερης κυριαρχίας που περιλάμβανε απαλλοτριώσεις και αλλαγές στον κοινωνικό ιστό της πόλης. Αυτή η αντίφαση αναδεικνύει την κυνική και ωφελιμιστική φύση της εξουσίας του Αλή Πασά, ο οποίος χρησιμοποιούσε υποσχέσεις για να επιτύχει τους στόχους του, χωρίς πρόθεση να τις τηρήσει πλήρως. Επομένως, οι υποσχέσεις προστασίας και προνομίων ήταν απλώς ρητορική για την προσέλκυση του πληθυσμού, ενώ οι πραγματικές ενέργειες περιλάμβαναν απαλλοτριώσεις, εγκατάσταση νέων πληθυσμών και καταπίεση, δημιουργώντας μια νέα κοινωνική και οικονομική τάξη. Αυτή η αντίφαση μεταξύ λόγων και έργων αποτελεί χαρακτηριστικό της εξουσίας του Αλή Πασά, αποκαλύπτοντας την πραγματική του πρόθεση για απόλυτο έλεγχο και εκμετάλλευση.

Το φιρμάνι του 1807 σηματοδότησε την επίσημη κατάλυση της ημιαυτόνομης Πολιτείας του Ακρωτηρίου, η οποία είχε ιδρυθεί με τη Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως του 1800. Αυτή η κατάλυση συνέβη παράλληλα με το τέλος της Επτανήσου Πολιτείας, ως άμεσο αποτέλεσμα των ευρύτερων γεωπολιτικών ανακατατάξεων που έφερε η Συνθήκη του Τιλσίτ.   

Με αυτό το διάταγμα, ο Αλή πασάς νομιμοποίησε την de facto κατάληψη των εδαφών του Κοντινέντε και απέκτησε πλήρη ιδιοκτησία και απόλυτη κυριότητα ("μελικανέ", "μούλκι") επί αυτών, ενισχύοντας σημαντικά την εξουσία του στην Ήπειρο. Η Πρέβεζα και οι άλλες περιοχές έπαψαν να υπάγονται απευθείας στον σουλτάνο μέσω του βοεβόδα και πέρασαν υπό την άμεση και απόλυτη διοίκηση του Αλή πασά, ο οποίος τις θεωρούσε πλέον προσωπική του περιουσία. Η Πρέβεζα παρέμεινε υπό την οθωμανική κατοχή (πλέον μέσω της κυριαρχίας του Αλή πασά) μέχρι την απελευθέρωσή της από τον Ελληνικό Στρατό τον Οκτώβριο του 1912.   

Επιπτώσεις της Κυριαρχίας του Αλή Πασά στην Πρέβεζα

Η κατάλυση της Πολιτείας του Ακρωτηρίου το 1807 σήμανε το οριστικό τέλος της ημιαυτόνομης διοίκησης στην Πρέβεζα και την πλήρη ενσωμάτωσή της στην επικράτεια του Αλή πασά. Η πόλη, από πρωτεύουσα μιας αυτόνομης πολιτείας, μετατράπηκε σε προσωπικό "μούλκι" του Αλή πασά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη διοίκηση, την εκμετάλλευση των πόρων της και τη ζωή των κατοίκων.   

Η αλλαγή αυτή είχε άμεσες επιπτώσεις στην καθημερινότητα των Πρεβεζάνων, καθώς οι αποφάσεις πλέον λαμβάνονταν από τον Αλή πασά προσωπικά, χωρίς τους περιορισμούς ή τις διαβουλεύσεις που υπήρχαν έστω και ονομαστικά υπό το προηγούμενο καθεστώς. Η εγκατάσταση Αλβανοτούρκων από το Γαρδίκι στην Πρέβεζα και η διανομή των περιουσιών των εκπατρισθέντων Πρεβεζάνων σε αυτούς, καθώς και η απαλλοτρίωση περιουσιών όσων παρέμειναν στην πόλη, οδήγησαν σε σημαντικές δημογραφικές και κοινωνικές ανακατατάξεις. Ο κοινωνικός ιστός της πόλης μεταβλήθηκε, με την εισαγωγή νέων πληθυσμιακών ομάδων και την αναδιανομή του πλούτου και της γης, δημιουργώντας μια νέα ιεραρχία και δυσαρέσκεια μεταξύ των παλαιών κατοίκων.

Η ανάλυση των δύο ανέκδοτων εγγράφων, της ανακοίνωσης του βοεβόδα Αβδουλάχ του 1800 και του φιρμανιού του Αλή πασά του 1807, φωτίζει μια περίοδο έντονης γεωπολιτικής ρευστότητας και ανακατατάξεων στην περιοχή της Πρέβεζας και του Continente. Η τύχη αυτών των περιοχών καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ευρύτερες διεθνείς συνθήκες, όπως οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι και οι συμμαχίες των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες επηρέασαν άμεσα την κυριαρχία και το διοικητικό τους καθεστώς.

Ο Αλή πασάς αναδεικνύεται ως μια κομβική φυσιογνωμία αυτής της περιόδου, επιδεικνύοντας στρατηγική οξυδέρκεια και αδίστακτη αποφασιστικότητα στην επιδίωξη των στόχων του. Εκμεταλλεύτηκε μεθοδικά τις αδυναμίες της κεντρικής οθωμανικής εξουσίας και τις διεθνείς συγκρούσεις για να εδραιώσει την προσωπική του κυριαρχία. Η εξάλειψη του βοεβόδα Αβδουλάχ και η απόκτηση του φιρμανιού του 1807 αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της πολιτικής του μηχανορραφίας και της χρήσης βίας για την επίτευξη των φιλοδοξιών του.

Η μετατροπή της Πρέβεζας και του Continente σε προσωπική ιδιοκτησία του Αλή πασά, όπως διακηρύσσεται στο φιρμάνι του 1807, σηματοδότησε το τέλος κάθε μορφής αυτονομίας και την επιβολή μιας νέας, συγκεντρωτικής εξουσίας. Παρά τις υποσχέσεις για προστασία, η πραγματικότητα για τους κατοίκους περιλάμβανε απαλλοτριώσεις και δημογραφικές αναδιαρθρώσεις, αποκαλύπτοντας την κυνική φύση της διακυβέρνησής του.

Συνολικά, τα δύο ανέκδοτα έγγραφα προσφέρουν πολύτιμες πρωτογενείς πληροφορίες για τις διοικητικές, πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές που συνέβησαν στην Πρέβεζα και το Continente στις αρχές του 19ου αιώνα, αναδεικνύοντας τη δυναμική σχέση μεταξύ κεντρικής εξουσίας, τοπικών ηγεμόνων και διεθνών συμφερόντων. Η Πρέβεζα, ως στρατηγικό σημείο, παρέμεινε υπό την οθωμανική κυριαρχία, μέσω του Αλή πασά, μέχρι την απελευθέρωσή της το 1912.

Io notaio Nicola de Martoni : Το προσκύνημα στους ιερούς τόπους από την Καρινόλα στην Ιερουσαλήμ 1394-1395

 Ο Νικόλαος ντε Μαρτόνι (Nicola de Martoni) ήταν Ιταλός νοτάριος από την Καρινόλα, ο οποίος το 1394-1395 πραγματοποίησε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου. 

Το ταξίδι του και οι αναλυτικές του σημειώσεις διασώθηκαν στο έργο του Io notaio Nicola de Martoni. Il pellegrinaggio ai Luoghi Santi da Carinola a Gerusalemme, 1394–1395, που αποτελεί πολύτιμη πηγή για την ιστορία των μεσαιωνικών προσκυνηματικών διαδρομών και των τόπων λατρείας της εποχής.

Ο Νικόλαος ξεκίνησε από την Καρινόλα της Ιταλίας, ταξίδεψε δια θαλάσσης μέσω Μεσογείου, με ενδιάμεσους σταθμούς όπως η Κύπρος, και έφτασε στην Ιερουσαλήμ, όπου επισκέφθηκε τα ιερά προσκυνήματα υπό την καθοδήγηση δύο Φραγκισκανών μοναχών του μοναστηριού του Όρους Σιών.

Η διαδρομή του περιλάμβανε σημαντικούς σταθμούς όπως η Φαμαγκούστα, η Λευκωσία και το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού (Stavrovouni) στην Κύπρο, το οποίο περιγράφει με λεπτομέρειες, αναφέροντας τα ιερά λείψανα που είδε και προσκύνησε.

Στην Ιερουσαλήμ, ο Μαρτόνι περιγράφει με ακρίβεια τα ιερά προσκυνήματα, τις τελετές, καθώς και τις πρακτικές και τα έθιμα των Φραγκισκανών που διακονούσαν εκείνη την περίοδο.

Το οδοιπορικό του Μαρτόνι θεωρείται από τα πιο λεπτομερή της εποχής του, τόσο για τις περιγραφές των τόπων όσο και για τις κοινωνικές και θρησκευτικές πρακτικές που καταγράφει.

Η αφήγησή του αποτελεί βασική πηγή για τη γεωγραφία, την αρχιτεκτονική, την κατάσταση των μοναστηριών και των προσκυνημάτων, αλλά και για τις διαδρομές των προσκυνητών στη Μεσόγειο του 14ου αιώνα.

Η καταγραφή του Μαρτόνι αναδεικνύει τη σημασία της Κύπρου ως κομβικού σταθμού για τους προσκυνητές από τη Δύση προς τους Αγίους Τόπους, αλλά και τη δράση των δυτικών μοναχικών ταγμάτων (Φραγκισκανοί, Δομινικανοί) στην Ανατολική Μεσόγειο.

Μέσα από τις περιγραφές του, διακρίνεται ο έντονος θρησκευτικός ζήλος, η σημασία των λειψάνων και των θαυμάτων, καθώς και η αίσθηση κινδύνου και περιπέτειας που χαρακτήριζε τα μεσαιωνικά προσκυνήματα.

Το έργο του αποτελεί σημαντικό τεκμήριο για τη μελέτη της προσκυνηματικής λογοτεχνίας, της ιστορίας των Αγίων Τόπων και της διαπολιτισμικής επαφής στη μεσαιωνική Μεσόγειο.

Το οδοιπορικό του Νικόλαου ντε Μαρτόνι συμπληρώνει τα κενά στην ιστορική γνώση για τη λειτουργία των προσκυνηματικών διαδρομών μετά τις σταυροφορίες, όταν οι χριστιανοί προσκυνητές ταξίδευαν πλέον υπό μουσουλμανική κυριαρχία.

Αποτυπώνει τη διασύνδεση μεταξύ Δύσης και Ανατολής, τόσο σε θρησκευτικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο, μέσω των δικτύων μοναστηριών και των ιερών λειψάνων.

Αναδεικνύει την Κύπρο ως κομβικό σημείο της μεσαιωνικής χριστιανικής γεωγραφίας, με πλούσια προσκυνηματική και θρησκευτική ζωή.

Το έργο του Μαρτόνι, όπως εκδόθηκε από τον Michele Piccirillo, παραμένει βασικό ανάγνωσμα για όσους μελετούν τη μεσαιωνική προσκυνηματική εμπειρία και τη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης γύρω από τους Αγίους Τόπους.

Ποια όμως ήταν η σημασία του ταξιδιού του Nicola de Martoni το 1394-1395;

Η σημασία του ταξιδιού του Nicola de Martoni το 1394-1395 έγκειται κυρίως στην ιστορική, θρησκευτική και πολιτισμική του αξία ως τεκμήριο της μεσαιωνικής προσκυνηματικής εμπειρίας στους Αγίους Τόπους, αλλά και της γεωπολιτικής κατάστασης της περιοχής εκείνη την εποχή.

Τα σημεία που πρέπει να δώσουμε σημασία είναι:

Προσκυνηματική μαρτυρία: Το ταξίδι του Μαρτόνι αποτελεί μια από τις πιο λεπτομερείς και αυθεντικές καταγραφές προσκυνηματικής διαδρομής από τη Δύση προς την Ιερουσαλήμ στα τέλη του 14ου αιώνα. Μέσα από το οδοιπορικό του αποτυπώνονται οι θρησκευτικές τελετές, τα ιερά λείψανα και οι πρακτικές των Φραγκισκανών μοναχών που υπηρετούσαν στους Αγίους Τόπους.

Το ταξίδι πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο έντονων πολιτικών και στρατιωτικών αλλαγών στην Ανατολική Μεσόγειο, με την Οθωμανική επέκταση και τις συγκρούσεις μεταξύ Βυζαντίου, Φραγκικών κρατών και Οθωμανών. Η διαδρομή του Μαρτόνι, που ξεκινά από την Καρινόλα και περνά από την Κύπρο, αναδεικνύει την Κύπρο ως κρίσιμο σταθμό για τους προσκυνητές και το ρόλο των Φραγκισκανών στην περιοχή.

Το ταξίδι του Μαρτόνι επιβεβαιώνει τη λειτουργία των προσκυνηματικών διαδρομών ως δίαυλο επικοινωνίας και πολιτισμικής ανταλλαγής μεταξύ Δύσης και Ανατολής, ειδικά σε μια εποχή όπου η πολιτική κυριαρχία στην περιοχή είχε αλλάξει σημαντικά.

Πηγές για την ιστορία των Αγίων Τόπων: Το οδοιπορικό του Μαρτόνι προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την κατάσταση των ιερών τόπων, των μοναστηριών και των προσκυνημάτων υπό μουσουλμανική κυριαρχία, καθώς και για τη ζωή των χριστιανικών κοινοτήτων και μοναστικών ταγμάτων, ιδιαίτερα των Φραγκισκανών.

Είχε σχέση το ταξίδι του με τη γεωπολιτική κατάσταση της εποχής;

Το ταξίδι του Nicola de Martoni το 1394-1395 δεν φαίνεται να είχε άμεση επίδραση στη γεωπολιτική κατάσταση της εποχής με τη μορφή πολιτικών ή στρατιωτικών αλλαγών, καθώς ήταν κυρίως ένα θρησκευτικό και προσκυνηματικό οδοιπορικό. 

Αποτυπώνει την κατάσταση της Ανατολικής Μεσογείου στα τέλη του 14ου αιώνα, όπου η περιοχή βρισκόταν υπό μουσουλμανική κυριαρχία (με τους μεσογειακούς σταθμούς όπως η Κύπρος υπό Φραγκική ή Λατινική επιρροή). Μέσα από τις περιγραφές του, καταγράφεται η λειτουργία των προσκυνηματικών διαδρομών και η παρουσία δυτικών μοναστικών ταγμάτων, που αποτελούσαν παράγοντες πολιτισμικής και θρησκευτικής επιρροής σε μια περιοχή με σύνθετο γεωπολιτικό χάρτη.

Το ταξίδι ενίσχυσε τη διασύνδεση μεταξύ Δυτικής Ευρώπης και Ανατολικών χριστιανικών κοινοτήτων, διατηρώντας ζωντανή την παρουσία και επιρροή των Φραγκισκανών μοναχών και των προσκυνημάτων, γεγονός με πολιτικό και πολιτισμικό αντίκτυπο σε μια περιοχή όπου οι θρησκευτικές κοινότητες συνδέονταν στενά με πολιτικές ισορροπίες.

Η λεπτομερής αναφορά του Μαρτόνι στην Κύπρο υπογραμμίζει το ρόλο του νησιού ως κρίσιμου κόμβου για τα προσκυνήματα και τη δυτική επιρροή στην Ανατολική Μεσόγειο, γεγονός που είχε γεωστρατηγική σημασία για τη διατήρηση των χριστιανικών δυνάμεων στην περιοχή.

Στις 27 Νοεμβρίου του 1394 έφτασε στο νησί ο συμβολαιογράφος, ο νοτάριος, Νικολάι ντε Μαρτόνι, από την Καρινόλα, στην Καμπανία της Γαλλίας, ταξιδεύοντας από τη Βηρυτό, μετά από το προσκύνημά του στους Αγίους Τόπους. Ο ταξιδιώτης μας αποβιβάστηκε στην Αμμόχωστο, που πλέον βρίσκεται υπό την κυριαρχία της Γένοβας… Η πόλη του φαίνεται μεγάλη, «Civitas Famagusta est magna» όπως περίπου η Κάπουα της Ιταλίας, έχει όμορφες πλατείες και μέγαρα, πάλι όπως την Κάπουα. Ο ταξιδιώτης παρατηρεί επίσης ότι το ένα τρίτο της πόλης είναι ακατοίκητο και τα κτήρια σε αυτό το σημείο είναι κατεστραμμένα… από τον καιρό που η πόλη καταλήφθηκε από τη Γένοβα… Αυτό συνέβη πριν από περίπου 20 χρόνια… το 1374.

Ο Νικολάι ντε Μαρτόνι περιγράφει την πόλη, το φρούριό της και πολλές από τις εκκλησίες της. Σημειώνει πως μέρος της πόλης κατοικείται από Γενουάτες και στο μεγαλύτερο μέρος της από Έλληνες «pro certa parte habitant Januenses et pro certa parte majori parte habitant Greci». Αυτό που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στον ταξιδιώτη είναι ότι ο αέρας της πόλης δεν είναι υγιεινός «Est in dicta civitate pessimus aer» και εξαιτίας αυτού παρατηρείται πολύ μεγάλη θνησιμότητα… Πολύτιμες οι περιγραφές του προσκυνητή για την Αμμόχωστο, αλλά εμείς, λόγω και των ημερών θα επικεντρωθούμε σε ό,τι είδε τις μέρες των Χριστουγέννων. Ο Νικολάι ντα Μαρτόνι, λοιπόν, επισκέφθηκε –όπως ήταν φυσικό– και τον καθεδρικό της Αμμοχώστου, τον Άγιο Νικόλαο, τον επιβλητικό γοτθικό ναό του Αγίου Νικολάου, τη «Mater ecclesia Famagoste». Είναι ναός αψιδωτός, μας λέει, πολύ όμορφο, με πολλά παρεκκλήσια τριγύρω της.

Στον Άγιο Νικόλαο ο Μαρτόνι παρακολούθησε και τον όρθρο την ημέρα των Χριστουγέννων, τη θεία λειτουργία και άλλες επίσημες λειτουργίες την ίδια ημέρα. Εντύπωση έκανε στον Νικόλαο και ο μικρός κήπος μεταξύ του καθεδρικού και τον ξενώνα (hospicium) όπου κατοικεί o διοικητής της πόλης, που παλαιότερα ανήκε στον βασιλιά της Κύπρου, όταν βασίλευε σε εκείνη την πόλη. Πρόκειται για ένα ωραίο κτήριο, όπως μας λέει, με μεγάλο προαύλιο, πολλά κτίρια και έναν όμορφο κήπο, στο προαύλιο πωλούν ψωμί, λαχανικά και φρούτα, όπως και στην Κάπουα. Την ημέρα της εορτής του Αγίου Στεφάνου, στις 27 Δεκεμβρίου 1394, ο προσκυνητής μας παρακολούθησε τη θεία λειτουργία και επί τη ευκαιρία μάς περιγράφει και τον ναό. Ο ναός που είναι αρκετά πλούσιος και μάλιστα διαθέτει νοσοκομείο, το οποίο όμως υποστηρίζεται με δυσκολία. Μάλιστα, σε αυτή την εκκλησία ο Μαρτόνι είδε λείψανα του αγίου, καθώς και άλλων αγίων. Στο θησαυροφυλάκιο του ναού –υποθέτουμε– μάς σημειώνει ότι φυλάσσεται ωραίος, διακοσμημένος Εσταυρωμένος, από καθαρό χρυσό, ο ωραιότερος που έχει δει. 

Ο προσκυνητής και ταυτόχρονα περιηγητής της Κύπρου επέλεξε να επισκεφθεί και τη μονή, όπου εγκατοικούσαν Βενεδικτίνοι μοναχοί, που όπως έμαθε φυλασσόταν ο σταυρός του Καλού Ληστή, στις 9 του Δεκέμβρη, έφυγε από την Αμμόχωστο για τη Λευκωσία, την έδρα του βασιλιά της Κύπρου. Έφτασε στην έδρα του βασιλιά καταταλαιπωρημένος, αφού το οδήγημα του καραγωγέα με τη βοϊδάμαξα που προσέλαβε ήταν μάλλον αδέξιο, στους ήδη κακούς δρόμους της διαδρομής Αμμόχωστος – Λευκωσία. Ο Νικόλαος έμεινε μερικές ημέρες στην πόλη, επισκέφθηκε τις εκκλησίες και τα μοναστήρια της, εντυπωσιάστηκε από τα περισσότερα και στις 15 του Δεκέμβρη ξεκίνησε για το Σταυροβούνι. Μεγάλη η ταλαιπωρία του ώσπου να φτάσει στη μονή, έχοντας ενοικιάσει ένα γαϊδούρι. Μετά πολλών βασάνων έφτασε στο μοναστήρι το απόγευμα… αφού είχε διανυκτερεύσει κάτω από ένα υπόστεγο με τις μύγες να τον τσιμπούν ασταμάτητα. Η εκκλησία, όπως μας την περιγράφει, είναι μικρή και στα δεξιά της υπάρχει μικρό παρεκκλήσιο, όπου βρίσκεται ο τίμιος σταυρός που αιωρείται χωρίς να στηρίζεται πουθενά, πράγμα που φαίνεται να είναι μεγάλο θαύμα «quod magnum videtur miraculum». Σε αυτόν τον σταυρό υπάρχει μικρό ξύλινο τεμάχιο από τον Τίμιο Σταυρό, καλυμμένο με ασήμι. Στον προσκυνητή οι μοναχοί έδειξαν επίσης τμήματα από τα λείψανα της Αγίας Αγνής, του Αγίου Βλάσιου, της αγίας Άννας και του αγίου Γεωργίου, ένα καρφί απ' αυτά που κάρφωσαν τον Χριστό, μια πέτρα απ' αυτές που λιθοβόλησαν τον άγιο Στέφανο.

Μετά την ξενάγηση ο κουρασμένος προσκυνητής ζήτησε από τους μοναχούς να τον φιλοξενήσουν… αλλά φευ, αυτοί του το αρνήθηκαν «Tanta fuit inpietas illorum», τόση ήταν η απονιά τους! Η δικαιολογία ότι ο αβάς κρατούσε τα κλειδιά των ξενώνων. Ο ταλαιπωρημένος προσκυνητής τότε πήρε τον δρόμο της επιστροφής και στο χωριό, στους πρόποδες της μονής συνάντησε τον αβά και κύριος του χωριού, ο οποίος, ακούγοντας ότι οι μοναχοί του δεν τού επέτρεψαν τη διανυκτέρευση, θύμωσε και τού προσέφερε κρασί και ψωμί, ξύλα, καθώς και ένα μικρό υπόστεγο για να κοιμηθεί. Ο Νικόλαος, ο προσκυνητής και περιηγητής επέστρεψε στην Αμμόχωστο και στις 7 Ιανουαρίου 1394 μπήκε στο πλοίο και μέσω της Ρόδου επέστρεψε στην πατρίδα του, έχοντας αφήσει στο ημερολόγιό του («Nicolai de Marthono Notarii Liber Peregrinationis ad Loca Sancta» μια πολύτιμη καταγραφή για την Κύπρο και τις πόλεις της

Η καταγραφή του ταξιδιού πρόσφερε πολύτιμες πληροφορίες για τις συνθήκες ζωής, τις θρησκευτικές πρακτικές και τις τοπικές ισορροπίες, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες για τη διαχείριση των σχέσεων μεταξύ Δύσης και Ανατολής.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνολικά, το ταξίδι του Nicola de Martoni συνέβαλε στη διατήρηση και ενίσχυση των χριστιανικών δεσμών και της δυτικής παρουσίας στην Ανατολική Μεσόγειο, αναδεικνύοντας τη σημασία των προσκυνηματικών διαδρομών ως παράγοντα πολιτισμικής και έμμεσης πολιτικής επιρροής σε μια περίοδο γεωπολιτικής ρευστότητας.

Οι πολιτιστικές ανταλλαγές έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις των προσκυνηματικών μονοπατιών, επηρεάζοντας τόσο τη διαμόρφωση των διαδρομών όσο και τη λειτουργία τους σε θρησκευτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο.

Δεν ήταν απλώς γεωγραφικές οδοί, αλλά και δίαυλοι ανταλλαγής θρησκευτικών τελετουργιών, τεχνογνωσίας, και πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ διαφορετικών λαών και κοινοτήτων. Αυτό συνέβαλε στην τυποποίηση και βελτίωση των προσκυνηματικών πρακτικών, κάνοντας τα ταξίδια πιο οργανωμένα και ασφαλή.

Οι προσκυνητές, περνώντας από διάφορες περιοχές και πολιτισμούς, μετέφεραν μαζί τους στοιχεία της γλώσσας, της τέχνης, της θρησκείας και των εθίμων, δημιουργώντας μια πολιτισμική γέφυρα μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Αυτό ενίσχυσε την αμοιβαία κατανόηση και συνεργασία, όπως φαίνεται και από σύγχρονες πολιτιστικές ανταλλαγές που προωθούν την αμοιβαία κατανόηση μέσω της τέχνης, της μουσικής και της λογοτεχνίας.

Μέσω των πολιτιστικών ανταλλαγών, υπήρξε μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση για τη σημασία της προστασίας και συντήρησης των θρησκευτικών και πολιτιστικών μνημείων που βρίσκονταν κατά μήκος των προσκυνηματικών διαδρομών. Αυτό συνέβαλε στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και στην ενίσχυση του πολιτιστικού τουρισμού.

Οι πολιτιστικές ανταλλαγές προώθησαν τη συνεργασία μεταξύ θρησκευτικών κοινοτήτων, μοναστηριών και τοπικών αρχών, που ήταν απαραίτητη για τη διαχείριση και ασφάλεια των προσκυνηματικών μονοπατιών. Η συνεργασία αυτή διευκόλυνε την οργάνωση των ταξιδιών και την παροχή υποστήριξης στους προσκυνητές.

Μέσα από την αλληλεπίδραση διαφορετικών πολιτισμών, οι προσκυνηματικές διαδρομές διαμορφώθηκαν ως χώροι πνευματικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ανταλλαγής, εμπλουτίζοντας την εμπειρία των ταξιδιωτών και ενισχύοντας τη διατήρηση της θρησκευτικής παράδοσης.

«Civitas Famagusta est magna»

H Ιερά Μονή του Τιμίου Σταυρού, γνωστή και ως Ιερά Μονή Σταυροβουνίου.

δια χειρός αλεξίου 

03.07.2025

με πληροφορίες από το διαδίκτυο και Καθημερινή Κύπρου

φωτογραφίες από Καθημερινή Κύπρου

Ιωάννης Βαρβάκης

 

Ο Ιωάννης Βαρβάκης (1745–1825) ήταν διακεκριμένος Έλληνας πλοιοκτήτης, έμπορος, κουρσάρος και εθνικός ευεργέτης, με καταγωγή από τα Ψαρά. Το πραγματικό του επίθετο ήταν Λεοντίδης, αλλά το προσωνύμιο «Βαρβάκης» προήλθε από το αρπακτικό πουλί «βαρβάκι» (είδος γερακιού), λόγω της ορμητικότητας και της αυστηρότητας του βλέμματός του, χαρακτηριστικά που εντυπωσίαζαν τους συνομηλίκους του.

Κύρια σημεία της ζωής και δράσης του:

Ναυτική και πολεμική δράση: Από νεαρή ηλικία ήταν έμπειρος ναυτικός και πλοιοκτήτης. Στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο (1768–1774) εξόπλισε το πλοίο του ως πολεμικό και εντάχθηκε στη ρωσική ναυτική δύναμη. Διακρίθηκε στη Ναυμαχία του Τσεσμέ (1770), συμβάλλοντας καθοριστικά στην καταστροφή του οθωμανικού στόλου.

Ρωσία και επιχειρηματική επιτυχία: Μετά τον πόλεμο, εγκαταστάθηκε στο Αστραχάν της Ρωσίας, όπου έλαβε προνόμια από την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄. Εκεί ανέπτυξε εμπορικές δραστηριότητες, κυρίως με το χαβιάρι, το οποίο ανέδειξε σε περιζήτητο προϊόν της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας. Ήταν πρωτοπόρος στην κατάργηση της δουλείας στις επιχειρήσεις του, προσλαμβάνοντας μισθωτούς εργάτες αντί για δουλοπάροικους, πολύ πριν την επίσημη κατάργηση της δουλείας στη Ρωσία.

Εθνική προσφορά: Ο Βαρβάκης συνέβαλε σημαντικά στον εθνικό αγώνα των Ελλήνων, ενισχύοντας οικονομικά τους επαναστατημένους Έλληνες και εξαγοράζοντας αιχμαλώτους.

Μετά την καταστροφή των Ψαρών (1824), επέστρεψε στην Ελλάδα για να βοηθήσει τους πρόσφυγες και ανακηρύχθηκε «μέγας ευεργέτης του Έθνους».

Κληροδότημα και έργο: Στη διαθήκη του άφησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του για κοινωφελείς σκοπούς. Με τα χρήματά του ιδρύθηκε το Βαρβάκειο Λύκειο και η Βαρβάκειος Αγορά στην Αθήνα, ενώ ενίσχυσε σχολεία και κοινότητες σε Ελλάδα και Ρωσία.

Τέλος ζωής: Πέθανε στη Ζάκυνθο στις 10 Ιανουαρίου 1825, δυσαρεστημένος από τις κατηγορίες της προσωρινής ελληνικής κυβέρνησης για κατασκοπεία, τις οποίες ποτέ δεν αποδέχτηκε.

Ο Ιωάννης Βαρβάκης αποτελεί εμβληματική μορφή της νεότερης ελληνικής ιστορίας, συνδυάζοντας την περιπετειώδη ζωή του κουρσάρου με την ανιδιοτελή προσφορά του ως εθνικός ευεργέτης.

Βίντεο 1  Βίντεο 2