Μονή Διονυσίου: Από έναν πύργο, ένα μεγαλείο
Το ξεκίνημα έγινε χάρη σ’ έναν χαρισματικό μοναχό με όραμα, τον όσιο Διονύσιο. Με τη βοήθεια ηγεμόνων και αυτοκρατόρων, έστησε πρώτα έναν πύργο στην πλαγιά του βράχου – σαν να φύτεψε μια σημαία ελπίδας. Οι πυρκαγιές και οι καταστροφές δεν τον σταμάτησαν: η μονή ξαναστήθηκε επιβλητική και το καθολικό μεθάει τον επισκέπτη με τον πλούσιο, αυθεντικά κρητικό διάκοσμό του. Και καλά κρατεί μέχρι σήμερα την αύρα εκείνου του παλιού θαυμαστού πάθους.
Μονή Παντοκράτορος: Φρούριο και φάρος πίστης
Λίγο πιο βόρεια, δυο αδέλφια της βυζαντινής ελίτ έχτισαν τη δικιά τους «πολιτεία». Ο Παντοκράτορας μοιάζει περισσότερο με κάστρο παρά με μοναστήρι – όλα τότε γύρω απειλούνταν, όλος ο κόσμος ήταν ασταθής. Μέσα όμως, το καθολικό φέρει ζωγραφιές που ξεπερνούν το χρόνο, γεμάτες χρώμα, συγκίνηση και επιρροές από τη μεγάλη Σχολή του Πανσέληνου και την ψυχή της Θεσσαλονίκης. Κάθε πέτρα, κάθε εικόνα, κάθε βιβλίο στη βιβλιοθήκη είναι ένα αποτύπωμα της ανάγκης του ανθρώπου να αντισταθεί στην παρακμή μέσω της τέχνης.
Σιμωνόπετρα: Αρχιτεκτονικό ποίημα πάνω στον γκρεμό
Αν ανέβεις ή αν βλέπεις από μακριά, η Σιμωνόπετρα φαίνεται να ισορροπεί ανάμεσα ουρανό και βράχο. Γερασμένοι μοναχοί έλεγαν ότι στην κορυφή αυτού του απίθανου βράχου διάλεξε να χτίσει ο όσιος Σίμων το όνειρό του – μια καινούρια «Βηθλεέμ». Δέσποζε στα σύννεφα, κι ας πέρασε φωτιές, πολέμους και φτώχεια. Την απογείωσε εντυπωσιακά και ο Σέρβος Ουγκλέσης το 1368. Τα βημόθυρα του τέμπλου σήμερα σώζονται για να μας θυμίζουν πόσο πολύτιμη ήταν η τέχνη, αλλά και τα υπόλοιπα κάηκαν στη μνήμη και στην καρδιά του τόπου.
Άγιος Παύλος: Ταπεινοσύνη και μεγαλοσύνη μαζί
Η μονή αυτή έχει κάτι σπάνιο: χτισμένη από τον όσιο Παύλο, κατάφερε να επιβιώσει σε φουρτούνες, να ερημωθεί και να αναστηθεί ξανά και ξανά, με τη βοήθεια Σέρβων μονάχων, αλληλέγγυων ευγενών και δωρητών από τα Βαλκάνια. Το καθολικό, αφιερωμένο στη Θεοτόκο και τον Άγιο Γεώργιο, κρατάει μέχρι σήμερα μια περίεργη μυσταγωγία. Εκεί μέσα μπορείς να σταθείς και να αφουγκραστείς την τελετουργία, το πανάρχαιο δέος και τον αντίλαλο αιώνων μοναστικής ζωής... Στο σκευοφυλάκιο βρίσκεις θησαυρούς τέχνης και πίστης – από τις παλιές εικόνες με τα χαρακτηριστικά της σχολής της Μακεδονίας αλλά και της διάσημης κρητικής ζωγραφικής μέχρι τα πολυτιμότερα κειμήλια.
Πίσω από τη φήμη, την τέχνη και τον πλούτο συνωμοτούν ουσιαστικά η δύναμη του ανθρώπινου ονείρου και η συλλογική μνήμη. Κανείς δεν έμεινε μόνος – οι μοναχοί, οι καλλιτέχνες, οι ηγεμόνες κι οι ανώνυμοι εργάτες έβαλαν το χέρι τους σε κάθε πέτρα και κάθε ζωγραφιά. Όταν λες πως η τέχνη σώζει, εδώ το αισθάνεσαι: το Άγιο Όρος κράτησε όρθια την παράδοση, πάλεψε για να λάμψει ο λόγος, η εικόνα, η προσευχή. Και, ίσως το πιο σπουδαίο, έδωσε στην Ορθοδοξία μια ταυτότητα που αγγίζει ακόμη, τόσους αιώνες μετά, τις ψυχές όσων ανεβαίνουν αυτά τα πέτρινα μονοπάτια.
Αλλά ας δούμε τις μονές μία-μία και ξεχωριστά και ας αφήσουμε το δέος να μας περιβάλλει...
Μονή Διονυσίου: Από τον πύργο των θαυμάτων στη «φωλιά» του Τιμίου Προδρόμου
Αν περπατήσεις στον στενό ακρωτήρι της νοτιοδυτικής πλευράς του Άθωνα, η Διονυσίου δε μοιάζει απλώς με μοναστήρι: μοιάζει με φρούριο, με πολυκατοικία άλλης εποχής, που είναι «καρφωμένη» στο βράχο, αγκαλιάζοντας τη θάλασσα. Η αρχή της ιστορίας της ξεκινά στα μέσα του 14ου αιώνα, γύρω στο 1374, με πρωταγωνιστή τον όσιο Διονύσιο από την Καστοριά, άνθρωπο με όραμα, που βρήκε αρωγό τον ίδιο τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό. Χτίζει πρώτα έναν πύργο, σύμβολο αμυντικό και ελπίδας, έπειτα με χορηγίες και προσπάθειες, χτίζεται ολόκληρο συγκρότημα που δεν σταματά να μεγαλώνει.
Η Διονυσίου έζησε πυρκαγιές, λεηλασίες και χρόνους δύσκολους, αλλά πάντα «σηκωνόταν», με στήριξη ηγεμόνων της Μολδαβίας, της Βλαχίας, ακόμα και με... οικογενειακά δίκτυα προστασίας (ο ίδιος ο αδελφός του οσίου, Θεοδόσιος, είχε ισότιμο ρόλο στις επαφές με τους χορηγούς). Η πνευματική της αντοχή φαίνεται και στον πλούτο της βιβλιοθήκης της, τα χειρόγραφα, τα πολύτιμα κειμήλια και πάνω απ’ όλα το Καθολικό της –ένα αρχιτεκτονικό διαμάντι με ζωγραφικό διάκοσμο από αθωνίτικα και κρητικά εργαστήρια.
Οχυρωμένη, με ψηλές πτέρυγες, εξώστες, παρεκκλήσια διάσπαρτα, υδραγωγείο και ξύλινες επενδύσεις– μια μικρή πολιτεία, που εκπέμπει πάντοτε την αρχέγονη ασφάλεια που αποζητά η ψυχή σε ταραγμένους αιώνες. Στο εσωτερικό, οι τοιχογραφίες, οι εικόνες και οι ξυλόγλυπτες δημιουργίες μιλούν για μια βαθιά πνευματική και ταυτόχρονα κοσμοπολίτικη κοινωνία μοναχών που συνάντησε, ανανέωσε και προσάρμοσε τα μεγάλα ρεύματα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης στη δική της καθημερινότητα.
Μονή Παντοκράτορος: Τα τείχη που γίνονται παράθυρα στην τέχνη
Τα τείχη της Παντοκράτορος, χτισμένης σ’ ένα λόφο κοντά στη θάλασσα, βγάζουν προς τα έξω τη φρουριακή πλευρά του Αγίου Όρους – μα μέσα της κρύβει κανονική καλλιτεχνική γιορτή. Η ιστορία της αρχίζει με δύο αδέλφια βυζαντινούς αξιωματούχους, τον Αλέξιο και τον Ιωάννη, γύρω στα 1357, που ονειρεύτηκαν ένα μοναστήρι μεγάλο, ακόμα και για τα δεδομένα του Άθωνα.
Πύργοι, προμαχώνες, ισχυρά τείχη, με αμυντικό σχέδιο στο απόγειο της βυζαντινής ανασφάλειας, αλλά συγχρόνως μια βουτιά στην εικαστική μεγαλοπρέπεια. Το Καθολικό της, χτισμένο στον χαρακτηριστικό αγιορείτικο τύπο του τρίκογχου σταυροειδούς ναού, γίνεται άμβωνας τέχνης. Σώζει ακόμα στον κύριο ναό τοιχογραφίες που μαρτυρούν αμεσότητα με τους μεγάλους ζωγράφους της Σχολής Πανσέληνου και επιρροές της κοσμοπολίτικης Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινούπολης, ενώ οι γιγάντιες μορφές της Δέησης παραπέμπουν στις λαμπρές συνθέσεις της Αγίας Σοφίας. Ακόμα και σήμερα οι προσκυνητές στέκονται με δέος μπροστά στη θαυματουργή Γερόντισσα, τη μυστική συλλογή εικόνων και τα πολύτιμα μικροαντικείμενα που σώθηκαν στο χρόνο.
Η Παντοκράτορος υπήρξε επίκεντρο λόγιων μοναχών και βιβλιογραφικών εργαστηρίων –μια μικρή κιβωτός γνώσης, εικόνας και ιστορίας μπλεγμένης με χορηγίες αυτοκρατόρων, πατριαρχών, βαλκάνιων και σλάβων ηγεμόνων. Κάθε γωνιά, κάθε μαρμάρινο προσκυνητάρι και κάθε τοίχος της κουβαλά τη μνήμη ενός κόσμου που πολεμούσε τη λήθη μέσω της ομορφιάς και της γνώσης
Μονή Σίμωνος Πέτρας: Το θαύμα του γκρεμού και της επιμονής
Στα πιο απόκρημνα βράχια του Άθωνα, η Σιμωνόπετρα μοιάζει ανέκαθεν σαν να αψηφούσε τη βαρύτητα. Ιδρυμένη από τον όσιο Σίμωνα το 1257, πήρε τη σημερινή της τελική μορφή χάρη στη μεγάλη ανακαίνιση που έκανε το 1368 ο Σέρβος δεσπότης Ιωάννης Ούγκλεσης, με αφορμή ένα θαύμα που συνέβη στον τάφο του αγίου. Ένα μοναστήρι-θαύμα, σαν να ήθελε ο θεός να κρεμάσει ένα «φανό» πάνω απ’ τον γκρεμό.
Η αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα της Σιμωνόπετρας είναι θρυλική: ψηλές, κατακόρυφες προσθήκες και πολύπλοκα κτίσματα που στεγάζουν δραστήρια κοινωνία μοναχών πάνω σε ελάχιστο χώρο. Η πνευματική της ακτινοβολία τροφοδοτήθηκε και από τις διαδοχικές καταστροφικές πυρκαγιές, με πιο οδυνηρή αυτή του 1580, που σάρωσε σχεδόν κάθε παλιά καλλιτεχνική μνήμη. Παρ’ όλα αυτά, βημόθυρα του 14ου αιώνα με μοναδικό διάκοσμο, έργα προερχόμενα από σπουδαία εργαστήρια της εποχής, επέζησαν και θεωρούνται σήμερα κομψοτεχνήματα ώριμης παλαιολόγειας τέχνης.
Η ζωή της μονής ήταν γεμάτη ανατροπές: περίοδοι ακμής, φτώχειας, ανακατασκευών, αλλεπάλληλων χορηγιών – από τη Σερβία και τα Βαλκάνια μέχρι τη Βλαχία και τη Μολδαβία. Η Σιμωνόπετρα από τότε μέχρι σήμερα εστιάζει στον αγώνα όχι μόνο της πνευματικότητας, αλλά και της αρχιτεκτονικής τόλμης και της επιμονής· κι όλα αυτά ανάμεσα σε σύννεφα και πέτρες, σαν ζωντανό θαύμα πάνω από το Αιγαίο.
Μονή Αγίου Παύλου: Μια ιστορία πίστης και δεύτερης ευκαιρίας
Αν η μοίρα της Αγίου Παύλου έδινε μαθήματα, θα ήταν στη δύναμη του να σηκώνεσαι ξανά και να χτίζεις από την αρχή. Η αρχική της ίδρυση χάνεται στους αιώνες (πιθανότατα στον 10ο), όμως ο 14ος αιώνας τη βρίσκει εγκαταλειμμένη – ώσπου δυο Σέρβοι μοναχοί (Αντώνιος Παγάσης και Γεράσιμος Ραδώνιας) ξεκινούν τη μεγάλη επανίδρυση. Με τη γενναία στήριξη της ισχυρής οικογένειας Μπράνκοβιτς και άλλων χορηγών, η μονή ανασταίνεται, αποκτά νέα λάμψη και επεκτείνεται.
Το Καθολικό της, αρχιτεκτονικά στηριγμένο κυριολεκτικά πάνω στους βράχους, αιωρείται μεταξύ ουρανού κι απλώνει την αύρα της πίστης. Αφιερωμένο στη Θεοτόκο και στον Άγιο Γεώργιο, με κτητορικές τοιχογραφίες σπάνιας τέχνης, κουβαλά ζωγραφιές, εικόνες και κειμήλια που φέρνουν κοντά τη μακεδονίτικη ζωγραφική με το βαλκανικό μεγαλείο και την ανεπιτήδευτη πνευματικότητα. Τα Τίμια Δώρα των Μάγων, που έφερε από την Πόλη στην Αγίου Παύλου η Μάρα Μπράνκοβιτς –κόρη και σύζυγος ηγεμόνων, σύμβολο γυναίκας-διαμεσολαβήτριας ανάμεσα σε πολιτισμούς– αποτελούν θησαυρό και πηγή έμπνευσης.
Περαστικοί από εποχές κατοχής και παρακμής, οι μοναχοί κράτησαν τη ζωή της μονής δημιουργικά, με ανασκαφές, νέα Κελλιά, βιβλιοθήκη που τολμούσε να συνδιαλέγεται με τους διανοούμενους της εποχής και με προσκυνητές από κάθε ορθόδοξη γη. Η συνέχεια της παράδοσης, η αντοχή στη φθορά, η στροφή προς τη συλλογικότητα σε μια εποχή ατομισμού – όλα συναντώνται ακόμα ανάμεσα στους βράχους και τις στριφογυριστές σκάλες της Αγίου Παύλου.
δια χειρός αλεξίου
31.07.2025
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου