Σαν σήμερα το 186 η αμερικανική Βουλή των Αντιπροσώπων περνά την 13η Τροποποίηση του Συντάγματος, που καταργεί τη δουλεία στην Αμερική.

 Ως Κατάργηση της δουλείας νοούνται όλες οι κινήσεις και πρακτικές για τον τερματισμό της δουλείας. Στη Δυτική Ευρώπη και την Αμερική, η υπήρξαν μαζικά κινήματα που προσπάθησαν να τερματίσουν το υπερατλαντικό δουλεμπόριο και να απελευθερώσουν τους δούλους.

Στη Βρετανία ξεκίνησαν κινήματα στα τέλη του 18ου αιώνα από βρετανούς και αμερικανούς Κουάκερους. Ο James Oglethorpe ήταν από τους πρώτους που διατύπωσαν αντιτέθηκαν στη δουλεία και την απαγόρευσε στην επαρχία της Τζώρτζια, στην επικράτεια της σημερινής πολιτείας, με ψήφισμα στο κοινοβούλιο.

Η υπόθεση Somersett το 1772, στην οποία ένας δούλος απελευθερώθηκε με την κρίση ότι η δουλεία δεν υπήρχε σύμφωνα με το αγγλικό κοινό δίκαιο, βοήθησε να ξεκινήσει το βρετανικό κίνημα για την κατάργηση της δουλείας. Ωστόσο, η δουλεία συνέχισε να υφίσταται στην Ολλανδία, Γαλλία, Βρετανία, Ισπανία και πορτογαλικές κτήσεις στις Δυτικές Ινδίες, τη Νότια Αμερική και τις νότιες Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Βόρειες Πολιτείες ξεκινώντας από την Πενσυλβάνια το 1780, ψήφισαν για την κατάργηση της δουλείας, μερικές φορές με σταδιακή χειραφέτηση. Η Μασαχουσέτη επικύρωσε σύνταγμα που όριζε όλους τους άνδρες ίσους. Το Βερμόντ, το οποίο υπήρχε ως μη αναγνωρισμένη πολιτεία από το 1777 έως το 1791, κατάργησε τη δουλεία το 1777. Σε άλλες πολιτείες, όπως η Βιρτζίνια, τα δικαιώματα ερμηνεύθηκαν από τα δικαστήρια ως μη εφαρμόσιμα σε Αφρικανούς και Αφροαμερικανούς. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, το κίνημα αναπτύχθηκε στις βόρειες πολιτείες και το Κογκρέσο περιόριζε την επέκταση της δουλείας σε νέες πολιτείες που γίνονταν δεκτές στην ένωση.

Το 1787 δημιουργήθηκε στο Λονδίνο η Εταιρεία για την Κατάργηση του Δουλεμπορίου. Κατά τη διάρκεια Γαλλικής Επαναστάσεως η δουλεία καταργήθηκε σε όλη την αυτοκρατορία το 1794, αν και επαναφέρθηκε το 1802 από τον Ναπολέοντα. Η Αϊτή (τότε Saint-Domingue) κήρυξε επίσημα την ανεξαρτησία της από τη Γαλλία το 1804 και έγινε το πρώτο κυρίαρχο έθνος στο Δυτικό Ημισφαίριο που κατήργησε άνευ όρων τη δουλεία στη σύγχρονη εποχή.^[1] Οι βόρειες πολιτείες στις ΗΠΑ κατήργησαν όλες τη δουλεία έως το 1804. Το Ηνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας και της Ιρλανδίας και οι Ηνωμένες Πολιτείες απαγόρευσαν το διεθνές εμπόριο δούλων το 1807, μετά το οποίο η Βρετανία ηγήθηκε των προσπαθειών να παρεμποδίζονται πλοία με δούλους. Η Βρετανία κατάργησε τη δουλεία σε όλη την αυτοκρατορία της με την Πράξη κατάργησης της δουλείας του 1833 (με αξιοσημείωτη εξαίρεση της Ινδίας), ή Γαλλία την κατήργησε ξανά το 1848 και οι ΗΠΑ το 1865 με την 13η τροποποίηση του συντάγματος. Το 1888 η Βραζιλία έγινε η τελευταία χώρα στην Αμερική που κατήργησε τη δουλεία. Στην Ελλάδα καταργήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 1822 με απόφαση του Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου, Θεοδώρου Νέγρη.^[2]

Η δουλεία κηρύχθηκε παράνομη το 1948 σύμφωνα με την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Η Μαυριτανία ήταν η τελευταία χώρα που κατάργησε τη δουλεία, με προεδρικό διάταγμα το 1981.^[3] Σήμερα, η δουλεία και η καταναγκαστική εργασία είναι παράνομες σε όλες σχεδόν τις χώρες, αλλά η εμπορία ανθρώπων για εργασία και για σεξουαλική εκμετάλευση δεσμό εξακολουθεί να επηρεάζει δεκάδες εκατομμύρια ενηλίκους και παιδιά.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

1. ↑ «Haiti was the first nation to permanently ban slavery». Gaffield, Julia. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουλίου 2020.
2. ↑ αριθμός αρχείου 151 Βιβλιοθήκης Βουλής των Ελλήνων
3. ↑ "Slavery's last stronghold", CNN. March 2012.

Σαν σήμερα 31 Ιανουαρίου το 504 η Γαλλία παραχωρεί τη Νάπολη στον Φερδινάνδο Β’ της Αραγονίας, στα πλαίσια της Συνθήκης της Λυών.

 Φερδινάνδος Β' της Αραγωνίας

Ο Φερδινάνδος Β' ο Καθολικός (ισπανικά: Fernando V de Castilla, 10 Μαρτίου 1452 - 23 Ιανουαρίου 1516) ήταν βασιλιάς της Αραγονίας (1479-1516), της Καστίλης, της Σικελίας (1468-1516), της Νάπολης (1504-1516), της Βαλένθια, της Σαρδηνίας και της Ναβάρας και κόμης της Βαρκελώνης. Ο γάμος του με την Ισαβέλλα της Καστίλης ενοποίησε το μεγαλύτερο μέρος της Ιβηρικής Χερσονήσου ως Ισπανία και ξεκίνησε την πορεία της να γίνει μεγάλη δύναμη.

Φερδινάνδος Β' της Αραγονίας

Βιογραφία

Ο Φερδινάνδος ήταν γιος του Ιωάννη Β' της Αραγονίας από τη δεύτερη σύζυγό του, την Αραγονέζα ευγενή Χουάνα Ενρίκεθ. Παντρεύτηκε την Ινφάντα Ισαβέλλα, αδελφή από άλλη μητέρα του Ερρίκου Δ΄ της Καστίλης, στις 19 Οκτωβρίου 1469 στην Οκάνα. Έγινε Φερδινάνδος Ε΄ της Καστίλης όταν η Ισαβέλλα διαδέχθηκε τον αδελφό της ως βασίλισσα της Καστίλης το 1474. Οι δύο νεαροί μονάρχες έπρεπε να ξεκινήσουν με έναν εμφύλιο πόλεμο εναντίον της Χουάνα, πριγκίπισσας της Καστίλης (επίσης γνωστή ως Χουάνα λα Μπελτρανέγια), η οποία ισχυριζόταν ότι ήταν κόρη του Ερρίκου Δ΄. Κέρδισαν. Ο Φερδινάνδος διαδέχθηκε τον πατέρα του ως βασιλιάς της Αραγωνίας το 1479. Αυτό σήμαινε ότι το Στέμμα της Καστίλης και τα διάφορα εδάφη του Στέμματος της Αραγωνίας ενώθηκαν σε μια προσωπική ένωση. Για πρώτη φορά από τον 8ο αιώνα δημιουργήθηκε μια ενιαία πολιτική μονάδα που θα μπορούσε να ονομαστεί Ισπανία, αν και τα διάφορα εδάφη δεν διοικούνταν σωστά ως ενιαία μονάδα μέχρι τον 18ο αιώνα.

Οι πρώτες δεκαετίες της κοινής διακυβέρνησης του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας αναλώθηκαν στην κατάκτηση του Βασιλείου της Γρανάδας, του τελευταίου μουσουλμανικού θύλακα στην Ιβηρική χερσόνησο. Αυτό ολοκληρώθηκε το 1492 και στη συνέχεια οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν τόσο από την Καστίλη όσο και από την Αραγονία. Το βασιλικό ζεύγος έστειλε τον Χριστόφορο Κολόμβο στην αποστολή του για την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου. Με τη Συνθήκη της Τορντεσίγιας του 1494, ο εξωευρωπαϊκός κόσμος χωρίστηκε μεταξύ των κορόνων της Πορτογαλίας και της Καστίλης με μια γραμμή βορρά-νότου μέσω του Ατλαντικού Ωκεανού.

Ο Φερδινάνδος ήταν απασχολημένος τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του με τους λεγόμενους Ιταλικούς Πολέμους. Πολεμούσε με τους βασιλείς της Γαλλίας για τον έλεγχο της Ιταλίας. Το 1494, ο Κάρολος Η' της Γαλλίας εισέβαλε στην Ιταλία και εκδίωξε τον εξάδελφο του Φερδινάνδου, Αλφόνσο Β', από τον θρόνο της Νάπολης. Η συμμαχία του Φερδινάνδου με διάφορους Ιταλούς πρίγκιπες και με τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Α΄, έδιωξε τους Γάλλους μέχρι το 1496 και εγκατέστησε τον γιο του Αλφόνσου, Φερδινάνδο, στον ναπολιτάνικο θρόνο. Το 1501, μετά τον θάνατο του Φερδινάνδου Β΄ της Νάπολης και τη διαδοχή του από τον θείο του Φρειδερίκο, ο Φερδινάνδος της Αραγωνίας υπέγραψε συμφωνία με τον διάδοχο του Καρόλου Η΄, Λουδοβίκο ΧΙΙ. Ο Λουδοβίκος είχε μόλις διεκδικήσει με επιτυχία τις διεκδικήσεις του στο Δουκάτο του Μιλάνου και συμφώνησαν να μοιράσουν τη Νάπολη μεταξύ τους, με την Καμπανία και τα Αμπρούτσι, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Νάπολης, να πηγαίνουν στους Γάλλους και τον Φερδινάνδο να παίρνει την Απουλία και την Καλαβρία. Η συμφωνία σύντομα κατέρρευσε, και τα επόμενα χρόνια, ο μεγάλος στρατηγός του Φερδινάνδου Γκονσάλο Φερνάντες ντε Κόρδοβα κατέκτησε τη Νάπολη από τους Γάλλους, μέχρι το 1504. Μια άλλη λιγότερο διάσημη "κατάκτηση" έλαβε χώρα το 1502, όταν ο Ανδρέας Παλαιολόγος, de jure αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, άφησε τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα ως κληρονόμους της αυτοκρατορίας, οπότε ο Φερδινάνδος έγινε de jure Ρωμαίος αυτοκράτορας.

Μετά το θάνατο της Ισαβέλλας, το βασίλειό της περιήλθε στην κόρη της Ιωάννα. Ο Φερδινάνδος υπηρέτησε ως αντιβασιλέας της τελευταίας κατά τη διάρκεια της απουσίας της στις Κάτω Χώρες, όπου κυβερνούσε ο σύζυγός της Αρχιδούκας Φίλιππος. Ο Φερδινάνδος προσπάθησε να διατηρήσει μόνιμα την αντιβασιλεία, αλλά απορρίφθηκε από την καστιλιάνικη αριστοκρατία και αντικαταστάθηκε από τον σύζυγο της Ιωάννας, ο οποίος έγινε Φίλιππος Α΄ της Καστίλης. Μετά τον θάνατο του Φιλίππου το 1506, με την Ιωάννα διανοητικά ασταθή και τον γιο της και του Φιλίππου Κάρολο της Γάνδης μόλις έξι ετών, ο Φερδινάνδος επανέλαβε την αντιβασιλεία, κυβερνώντας μέσω του Φρανσίσκο Καρδινάλιου Χιμένες ντε Σισνέρος, του Καγκελάριου του Βασιλείου.

Το 1508, ο πόλεμος συνεχίστηκε στην Ιταλία, αυτή τη φορά εναντίον της Βενετίας. Όλες οι άλλες δυνάμεις στη χερσόνησο, συμπεριλαμβανομένων του Λουδοβίκου ΧΙΙ, του Φερδινάνδου, του Μαξιμιλιανού και του Πάπα Ιουλίου Β', ενώθηκαν εναντίον του ως η Συμμαχία του Καμπρέ. Αν και οι Γάλλοι νίκησαν τη Βενετία στη μάχη του Αγκναντέλο, η συμμαχία σύντομα διαλύθηκε, καθώς τόσο ο Πάπας όσο και ο Φερδινάνδος έγιναν καχύποπτοι για τις γαλλικές προθέσεις. Αντ' αυτού, σχηματίστηκε η Ιερή Συμμαχία, στην οποία όλες οι δυνάμεις ενώθηκαν πλέον εναντίον της Γαλλίας.

Τον Νοέμβριο του 1511 ο Φερδινάνδος και ο γαμπρός του Ερρίκος Η' της Αγγλίας υπέγραψαν τη Συνθήκη του Ουέστμινστερ, με την οποία δεσμεύτηκαν για αμοιβαία βοήθεια μεταξύ τους κατά της Γαλλίας. Νωρίτερα το ίδιο έτος, ο Φερδινάνδος είχε κατακτήσει το νότιο μισό του Βασιλείου της Ναβάρας, το οποίο κυβερνούσε ένας Γάλλος ευγενής, και το προσάρτησε στην Ισπανία. Σε αυτό το σημείο, για να ενισχύσει τη διεκδίκηση του βασιλείου, ο Φερδινάνδος ξαναπαντρεύτηκε την πολύ νεότερη Ζερμέν της Φουά (1490-1538), εγγονή της βασίλισσας Λεονόρ της Ναβάρρας. Η Ιερή Συμμαχία ήταν γενικά επιτυχής και στην Ιταλία, εκδιώκοντας τους Γάλλους από το Μιλάνο, το οποίο αποκαταστάθηκε στους δούκες Σφόρτσα με τη συνθήκη ειρήνης του 1513. Ωστόσο, οι Γάλλοι κατάφεραν να ανακαταλάβουν το Μιλάνο δύο χρόνια αργότερα.

Ο Φερδινάνδος πέθανε το 1516 στο Madrigalejo, Cáceres, Extremadura. Είχε κάνει την Ισπανία την πιο ισχυρή χώρα της Ευρώπης. Η διαδοχή του εγγονού του Καρόλου, ο οποίος κληρονόμησε όχι μόνο τα ισπανικά εδάφη των παππούδων του από τη μητέρα του, αλλά και τα εδάφη των Αψβούργων και της Βουργουνδίας της πατρικής του οικογένειας, θα καθιστούσε τους κληρονόμους του τους ισχυρότερους ηγεμόνες στην ήπειρο. Ο Κάρολος τον διαδέχθηκε στα εδάφη της Αραγονίας και του παραχωρήθηκε επίσης το στέμμα της Καστίλης από κοινού με την παράφρονα μητέρα του, επιφέροντας επιτέλους την ενοποίηση των ισπανικών θρόνων κάτω από ένα κεφάλι.

Γαμήλιο πορτρέτο του βασιλιά Φερδινάνδου Β΄ της Αραγονίας και της βασίλισσας Ισαβέλλας της Καστίλης

Παιδιά

Ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα απέκτησαν 5 παιδιά, την Ισαβέλλα της Αστούριας, τον Χουάν της Αραγωνίας, την Ιωάννα της Καστίλης, τη Μαρία της Αραγωνίας και την Αικατερίνη της Αραγωνίας. Η Ιωάννα και η Αικατερίνη παντρεύτηκαν με διάφορες ευρωπαϊκές δυναστείες, θέτοντας τις βάσεις για την τεράστια κληρονομιά του εγγονού τους Καρόλου Ε. Η εγγονή του ήταν η βασίλισσα Μαρία Α΄ της Αγγλίας.

Διάφορα

• Ο Φερδινάνδος είναι θαμμένος στην Capilla Real της Γρανάδας, μαζί με τη σύζυγό του, την κόρη του Ιωάννα και τον σύζυγό της Φίλιππο και τον εγγονό του Μιγκέλ.
• Κατά τη διάρκεια της κοινής βασιλείας του με τη βασίλισσα Ισαβέλλα, χρησιμοποίησαν το σύνθημα "Tanto monta, monta tanto, Isabel como Fernando" ("Αντιστοιχούν στο ίδιο ποσό, η Ισαβέλλα και ο Φερδινάνδος"). Αυτό χρησιμοποιήθηκε για να υποδηλώσει την ίση εξουσία τους και στα δύο βασίλεια, καθώς μια τέτοια ρύθμιση ήταν ασυνήθιστη εκείνη την εποχή.
• Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Φερδινάνδος, και όχι ο άτυχος Τσέζαρε Βοργία, ήταν η πραγματική έμπνευση για τον Πρίγκιπα του Νικολό Μακιαβέλι, στον οποίο αναφέρεται συχνά.

με πληροφορίες από εδώ

Μεταβυζαντινή και νεώτερη Ιατρική (16ος αιώνας)

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΟΙΡΟΥΤΣΗΣ

Σταδιακά και με την εδραίωση της εξουσίας του, ο Μωάμεθ ο Πορθητής φρόντισε να διεισδύσει στην κατακτημένη κοινωνία και στα υπολείμματα της άρχουσας τάξης, πολιτικής και θρησκευτικής. Μεταξύ εκείνων που συνειδητά συντάχθηκαν με τον Πορθητή είναι ο φιλόσοφος γιατρός Γεώργιος Αμοιρούτσης, πρόσωπο φημισμένο, με κύρος και πολιτικά αξιώματα στην Τραπεζούντα, που είχε πάρει μέρος και στη σύνοδο της Φεράρα, υποστηρίζοντας την απόρριψη του όρου της ένωσης των εκκλησιών. Έχοντας το αξίωμα του Πρωτοβεστιάριου από τον τελευταίο Κομνηνό, όταν το 1461 έπεσε η Τραπεζούντα, απάχθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου ασπάσθηκε τον μωαμεθανισμό και πήρε το όνομα Σκεντέρμπεης. Επίσης εξισλάμισε τα παιδιά του. Όπως γράφει ο Χαλκοκονδύλης (ένας από τους χρονικογράφους της Άλωσης) ο Αμοιρούτσης συντέλεσε στην εξόντωση των Κομνηνών. Φαίνεται ότι ως το 1475, οπότε και πέθανε, κατέβηκε πολλά σκαλιά «στου κακού τη σκάλα» καταστρέφοντας ιατρική συνείδηση, θρησκευτική πίστη, πολιτική ιστορία και φιλοσοφική παράδοση.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΑΖΗΣ

Μεταξύ εκείνων που αναγκάστηκαν να εκπατρισθούν περιλαμβάνονται και λόγιοι, κάτοχοι τόσο των εκκλησιαστικών γραμμάτων όσο και της αρχαιοελληνικής παιδείας. Συγχρόνως ήταν και ενήμεροι των επιστημονικών γνώσεων της εποχής, μεταξύ των οποίων και των ιατρικών γνώσεων, παρόλο που δεν ασκούσαν το ιατρικό επάγγελμα. Κι αυτό όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην περιφέρεια της βυζαντινής επικράτειας. Ο συγγραφές Γεώργιος Ζαβίρας (1744-1804) αναφέρει τον Θεόδωρο Γαζή, από τη Θεσσαλονίκη, που ζούσε στην Κωνσταντινούπολη (15ος αιώνας). «Αλωθείσης της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών, διέβη εις την Ιταλία όπου εδέχθη [έγινε δεκτός] υπό Βησσαρίωνος του Καρδιναλέως, υφ’ ου και πρεσβύτερος εχειροτονήθη...». Ο Θεόδωρος Γαζής τελειοποίησε τόσο τις γνώσεις του στη Λατινική γλώσσα, που μετέφρασε πολλά έργα της λατινικής φιλολογίας στα ελληνικά και της ελληνικής στα λατινικά. Μεταξύ των μεταφράσεών του περιλαμβάνεται όλο το φυσιογνωμικό έργο του Θεόφραστου («Φυτών Ιστορία», βιβλία 10), βιβλία του Αριστοτέλη, του Αιλιανού κ.α., ενώ στα πρωτότυπα έργα του περιλαμβάνεται και ελληνική γραμματική. Ο Γαζής πέθανε στην Καλαβρία σε ηλικία 80 ετών, κατ’ άλλους το 1478 και κατ’ άλλους το 1484.

Τον 16ο αιώνα οι γιατροί που ασκούν το επάγγελμα στο χώρο της σημερινής Ελλάδας είναι δύο κατηγοριών. Είτε πρόκειται για εμπειρικούς γιατρούς, είτε για επιστήμονες που είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό. Από τους επιστήμονες οι περισσότεροι είχαν σπουδάσει στα πανεπιστήμια της Ιταλίας, και κυρίως όσοι κατάγονταν από τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου Πελάγους. Νέοι από το βόρειο τμήμα της χώρας, κάνουν συχνά τις βασικές σπουδές τους στη Μολδοβλαχία - στο χώρο της σημερινής Ρουμανίας - και συνεχίζουν είτε στα ιταλικά πανεπιστήμια (Πάδοβα, Ρώμη, Βενετία, Φεράρα, Πίζα), είτε στη Βιέννη ή άλλα κεντροευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Το περιεχόμενο των σπουδών διαθέτει αρκετό μέρος της εκπαίδευσης για την αρχαία ελληνική και τη ρωμαϊκή γραμματεία και γλώσσα φια φιλολογικές και φιλοσοφικές γνώσεις. Γι’ αυτό συχνά οι γιατροί της περιόδου αυτής διδάσκουν σε σχολές και κολλέγια όχι μόνο ιατρική αλλά και τα γράμματα και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Συχνά είναι προσωπικότητες που διαθέτουν επιρροή τόσο στην εκκλησιαστική όσο και στην πολιτειακή εξουσία, αποκτούν πολιτική δύναμη, τίτλους, συχνά δε και εκκλησιαστικά αξιώματα.

ΜΙΧΑΗΛ ΕΡΜΟΔΩΡΟΣ ΛΗΣΤΑΡΧΗΣ

Ο Μιχαήλ Ερμόδωρος Ληστάρχης σπουδαίος γιατρός και εκπαιδευτικός, καταγόταν από τη ζακυνθινή οικογένεια Ληστάρχη ή Λιτάρχου ή Λιτάρδου, που ήταν γραμμένη στη «Χρυσή Βίβλο» (Libro d’ Oro) από τα τέλη του 15ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, αρχές του 16ου αιώνα, εκπαιδεύτηκε στο κολλέγιο της Ρώμης και σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Φεράρα. Μετά τις σπουδές εγκαταστάθηκε στη Χίο, όπου του ανατέθηκε η διεύθυνση σχολείου, ενώ παράλληλα εξασκούσε και την ιατρική. Μετά από την εμπειρία και την καλή φήμη της Χίου πήγε και πάλι στη Ρώμη και τελικά στη Φεράρα (1546) ως καθηγητής των ελληνικών. Από εκεί μετακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξε στην Πατριαρχική Ακαδημία, για να ακολουθήσει η οριστική του εγκατάσταση στη Χίο, όπου και δημιούργησε οικογένεια. Η φήμη του ως δασκάλου και ως γιατρού μαρτυρείται σε πολλές γραπτές πηγές της εποχής. Όσο για το γραπτό σωζόμενο μέρος του έργου του, αυτό αναφέρεται στη φιλολογία και τη λογοτεχνία, όχι όμως και στην ιατρική.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΟΣΧΟΣ

Για τον Γεώργιο Μόσχο, γιο του «Ιωάννου Μόσχου του Λακεδαίμονος», ελάχιστα γνωρίζουμε, παρόλο ότι όπως μαρτυρείται ήταν στα χρόνια του σημαντική προσωπικότητα. «Εδίδαξεν ούτος δημοσίως την ιατρικήν και ρητορικήν ως γράφει ο Γυράλδος» και μεταφέρει ο Ζαβίρας. Δεν μας είναι γνωστό που άσκησε την ιατρική, ούτε αν άφησε γραπτό έργο. Ο Α. Γκιάλας αναφέρει ακόμα το Χιώτη γιατρό Αλέξανδρο Ιουστινιάνη Ρόκκα (γεννήθηκε το 1515), που εκπαιδεύτηκε αλλά και εξάσκησε την ιατρική στην Ιταλία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αναφέρεται ως πολυγραφότατος. Ανάμεσα στα έργα του υπάρχουν δύο υπομνήματα σε βιβλία του Γαληνού και έκδοση με μετάφραση (στα Λατινικά) του «Περί επιδημιών» βιβλίου του Ιπποκράτη (Βασιλεία 1560). Όπως γράφει ο Γκιάλας, ο Ρόκκας «συνέβαλε τα μάλα εις την προβολήν και διάδοσιν των αρχαίων Ελλήνων ιατρών μεταξύ του επιστημονικού κόσμου της Ευρώπης».

ΙΩΑΝΝΙΚΟΣ ΚΑΡΤΑΝΟΣ

Ιερομόναχος του 16ου αιώνα και πρωτοσύγκελος Κέρκυρας, ο Ιωαννίκιος ο Καρτάνος (πέθανε μετά το 1567) φυλακίστηκε από τους Ενετούς. Κατά τον Γ. Ζαβίρα «συνέγραψε [] εν τω δεσμωτηρίω» εκκλησιαστικά και θεολογικά κείμενα. Δεν μου είναι γνωστό αν είχε ιδιαίτερη ιατρική παιδεία, μεταξύ όμως των έργων του αναφέρεται και «ιατροσόφιον Ιωαννικίου ιερομανάχου του και επίκλην Καρτάνου και πρωτοσύγκελου γενομένου της των Κερκυραίων νήσου, συναχθέν και εκλεχθέν υπό τριών ιατρών, Ιπποκράτους, Γαληνού και Μελετίου».

ΔΑΝΙΗΛ ΦΟΥΡΛΑΝΟΣ

Λίγο μεταγενέστερος είναι ο Δανιήλ ο Φουρλάνος (πέθανε το 1596), κατά μαρτυρία της εποχής «εν τε τη ιατρική και φιλοσοφία τα μάλιστα εξησκημένος». Έζησε και άσκησε την ιατρική στην Κρήτη. Κατά τον γερμανό ελληνιστή Μαρτίνο Κρούσιο (1857-1918) έγραψε «υπόμνημα εις τας περί Μορίων των ζώων βίβλους του Αριστοτέλους άτινα ούπω εξήλθον εις το φως, ωσαύτως και υπόμνημα εις τον Θεόφραστον».

ΜΙΧΑΗΛ ΜΕΡΚΑΤΗΣ

Γιατροί ελληνικής καταγωγής διαπρέπουν και σε ευρωπαϊκές χώρες, όχι μόνο στην ιατρική, αλλά και στη φιλοσοφία και την αρχαία γραμματεία. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Πέτρο Μερκάτη, από οικογένεια της Ζακύνθου, φλωρεντινής καταγωγής, σπουδαίο γιατρό της Ρώμης και περιπατητικό φιλόσοφο, το κύρος του οποίου αναγνώριζαν μεγάλες οικογένειες της Ρώμης και δύο πάπες (Πίος Ε' και Γρηγόριος ΙΓ'). Γιος του Πέτρου ο Μιχαήλ Μερκάτης, γεννημένος στο San Miniato, έζησε και διέπρεψε στη Ρώμη (1541-1593). Σπούδασε στην Πίζα ιατρική και φιλοσοφία και λόγω προσωπικού και οικογενειακού κύρους, του ανατέθηκαν μεγάλα αξιώματα. Ανέλαβε τη διεύθυνση του Βοτανικού κήπου, αλλά και της βιβλιοθήκης του Βατικανού και ίδρυσε το πρώτο ορυκτολογικό μουσείο στην Ευρώπη. Διετέλεσε γιατρός του πάπα Κλήμη και του ανατέθηκαν διπλωματικές αποστολές. Ο Λ.Χ. Ζώης αναφέρει τον Μ. Μερκάτη ως συγγραφέα πολύ σπουδαίων έργων γραμμένων στα ιταλικά, τα οποία όμως αναπτύσσουν διάφορα μη ιατρικά ζητήματα.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΡΟΤΟΠΟΥΛΟΣ

Τον 16ο αιώνα απαντάται στην Κέρκυρα ο γιατρός Ιωάννης Βροτόπουλος (κατά τον Ζαβίρα) ή Βροντόπουλος (Χαροκόπος) ή Ευρετόπουλος (Μ. Λυκίσσας). Διετέλεσε αρχίατρος Κέρκυρας μαζί με τον Καίσαρα (ή Καισάριο) Φόρτιο. Φαίνεται ότι και οι δύο είχαν επίσης σπουδές θεολογίας και σχετικά ενδιαφέροντα. Τη θέση του αρχίατρου κατείχαν από το 1559 ως το 1562, ενώ παράλληλα ασχολούνταν με πνευματικές δραστηριότητες. Ο Βροντόπουλος μάλιστα έγραψε και μια προσευχή για το κοινό, που δημοσιεύθηκε στο βιβλίο «Διδαχαί Ελληνικαί...» (1560) του Κερκυραίου ιερέα Αλεξίου Ραρτούρου. Γράφει ο Ζαφίρας κατά την περιγραφή της ύλης του βιβλίου: «Εν δε τω τέλει έχει μίαν ευχήν Ιωάννου του Βροτόπουλου Αρχίατρου Κερκύρας, ην οφείλει ο χριστιανός ευχαρίστως ποιείν εν οξέω νοσήματι υποπεσών».

ΜΙΧΑΗΛ ΣΟΥΜΜΑΚΗΣ

Η οικογένεια Σουμμάκη (Σουμμαχίου ή Συμμαχίου) μετανάστευσε από την Κωνσταντινούπολη στην Κρήτη, από εκεί στο Ναύπλιο και μετά στη Ζάκυνθο. Εκεί γεννήθηκε, στις αρχές του 16ου αιώνα, ο Μιχαήλ Σουμμάκης ο οποίος σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα και τη Ρώμη. Άσκησε την ιατρική στη Βενετία, όπου είχε εγκατασταθεί και όπου είχε εκλεγεί επιμελητής του ελληνορθόδοξου ναού του Αγίου Γεωργίου (1556-1594). Πέρα από την άσκηση του επαγγέλματος και την κοινωνική δραστηριότητα ο Σουμμάκης ασχολήθηκε με τα γράμματα. Το πιο γνωστό από τα έργα του ήταν η έμμετρη μετάφραση του γνωστού τότε ποιητικού έργου του Batista Guarini «Pastor Fido» («Ο πιστός βοσκός»). Κατά τους επόμενους αιώνες και άλλα μέλη της οικογένειας θα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και στους δύο χώρους. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα ο σπουδασμένος στην Πάδοβα ιατροφιλόσοφος Άγγελος Σουμμάκης, άσκησε το επάγγελμα του γιατρού στη Ζάκυνθο. Του οφείλουμε την περιγραφή του κοινωνικού ξεσηκωμού των λαϊκών ανθρώπων της Ζακύνθου στο έργο «Διήγησις του ρεμπελιού των ποπολάρων».

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΕΥΣ

Ο Θεόφιλος Κορυδαλεύς (1563-1646) προσαγορεύεται και Αθηναίος και Θεόφιλος Σκορδαλός από το χωριό Σκορδαλός (Κορυδαλός) κοντά στο Δαφνί (Αθήνα). Μετά τις σπουδές του στο Ελληνοκαθολικό Κολλέγιο της Ρώμης σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, έγινε μοναχός και διετέλεσε Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας. Ασχολήθηκε συστηματικά με τη διδασκαλία και κυρίως με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας, και ήταν δεινός ερμηνευτής του Αριστοτέλη. Μεταξύ των έργων του αναφέρονται τα εξής: «Εις άπασαν την λογικήν του Αριστοτέλους, υπομνήματα και ζητήματα», «Περί γενέσεως και φθοράς κατ’ Αριστοτέλη» και «Είσοδος φυσικής ακροάσεως κατ’ Αριστοτέλη». Τα έργα του αυτά τυπώθηκαν αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του, από το 1729 ως το 1780. Ιατρικά έργα δεν φαίνονται να υπήρχαν ούτε μεταξύ εκείνων που εκδόθηκαν, ούτε των άλλων που μένουν ανέκδοτα. Επίσης δεν είναι γνωστό αν άσκησε την ιατρική, πέρα από το διδακτικό έργο του και τα ιερατικά του καθήκοντα.

ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΠΗΓΑΣ

Όπως ο Θεόφιλος Κορυδαλεύς το ίδιο και ο Μελέτιος Πηγάς (1549-1601) αν και σπούδασε ιατρική επίσης στην Πάδοβα, δεν φαίνεται ότι την άσκησε ποτέ. Ο Μελέτιος, γράφει ο Γ. Ζαβίρας, αν και μαθητής του Ιάκωβου Ζαραβέλλα (προφανώς καθηγητής της ιατρικής στην Πάδοβα) δεν θέλησε «να λάβει τω αξίως αυτώ προσφερθέν επάγγελμα, ίνα μη βιασθεί κατά το εκεί επικρατήσαν έθος (συνήθεια) να ομολογήσει τους εν Φλωρεντία συνόδου όρους». Επιστρέφοντας έμεινε για λίγο στην Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο και στη συνέχεια πήγε στην Κρήτη, όπου έγινε μοναχός στη μονή Αγγαράθου. Παράλληλα δίδασκε στην Ελληνική Σχολή του Χάνδακα (Χανίων). Έφυγε από την Κρήτη λόγω συγκρούσεων με τους καθολικούς κύκλους, πήγε στο Σινά και τελικά εκλέχτηκε Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Το έργο του είναι πλούσιο, αναφέρεται όμως μόνο σε θεολογικά και δογματικά ζητήματα.

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΟΡΤΟΣ

Αν και με σπουδές ιατρικής ο Αιμίλιος Πόρτος (γεννήθηκε το 1550) ασχολήθηκε κυρίως με τα γράμματα και άφησε πλουσιότατο φιλολογικό έργο. Σ’ αυτό περιλαμβάνονται μεταφράσεις και φιλολογικός σχολιασμός αρχαίων συγγραφέων, λεξικά κλπ. Από αυτά την ιατρική ενδιαφέρει το έργο του «Επανορθώσεις εις τα του Ιπποκράτους συγγράμματα». Εργάστηκε στη Λωζάννη («εν Λουσάνη της Ελουητίας») ως καθηγητής της ελληνικής γλώσσας. Ενδιαφέρουσες είναι οι αυτοβιογραφίες που δίνει σε άπταιστη δωρική διάλεκτο, μέσα από την επιστολή του προς τον διαπρεπή ελληνιστή Όθωνα Κρούσιο (1857-1918). Μας λέει ότι είναι ελληνοϊταλός, με πατέρα από την Κρήτη (Ρέθυμνο) και μητέρα ιταλίδα: «...ο γαρ με τεκών ως οίσθα, Κρης τέλλε... Α δε μάτηρ Ιταλίς. Παιδίον δε εις τας αλλοβρογικάς χώρας υπαί των τοκέων μετηναίχθην και ταν ζωάν, εικοστόν ήδη έτος διάγω πόρρω τας Ελλάδος...». Δηλαδή μας γράφει ότι κατά την παιδική του ηλικία μεταφέρθηκε από τους γονείς του στην Ελβετία, όπου και ζούσε ήδη είκοσι χρόνια μακριά από την Ελλάδα. Πέθανε, άγνωστο πού, το 1610 ή αργότερα.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ

Ο Διονύσιος, που έμεινε στην ιστορία ως ο Φιλόσοφος και από τους εχθρούς του ως Σκυλόσοφος, γεννήθηκε στην Ήπειρο ή τη Θεσσαλία, χρονιά απροσδιόριστη, στα μέσα του 16ου αιώνα. Γνωστό με ακρίβεια είναι το έτος του μαρτυρικού θανάτου του στα Ιωάννινα (1611). Ο Διονύσιος είχε σπουδάσει στην Ιταλία ιατρική και φιλοσοφία, καθώς και θεολογία. Μετά τις σπουδές του άσκησε το επάγγελμα του γιατρού τόσο στην Ήπειρο όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί βρέθηκε στο περιβάλλον του Πατριάρχη Ιερεμίου Β' του επιλεγόμενου Τρανού, του οποίου κέρδισε την εύνοια. Έκανε σημαντικές γνωριμίες και με πολλούς από τους λόγιους της εποχής διατηρούσε αλληλογραφία. Το 1592 εκλέχτηκε μητροπολίτης Λάρισας και Τρίκκης, ενώ στο μυαλό του σχεδίαζε επανάσταση κατά των Τούρκων. Είναι πιθανό ότι υπήρχαν σχετικές συνεννοήσεις με τον ηγεμόνα της Βλαχίας, ενώ άλλοι θεωρούν ότι υποκινήθηκε από τους Βενετούς. Η επανάσταση του Διονυσίου το φθινόπωρο του 1600 πνίγηκε στο αίμα. Ο Διονύσιος κηρύχθηκε έκπτωτος από το Πατριαρχείο, ενώ ήδη είχε αποχωρήσει από την Ελλάδα.

Μετά το αποτυχημένο κίνημά του ο Διονύσιος βρέθηκε στην Ιταλία και την Ισπανία σχεδιάζοντας νέο κίνημα. Συναντήθηκε με τον Πάπα προσπαθώντας να υποστηρίξει μια τέτοια επανάσταση, με αντάλλαγμα την ένωση των εκκλησιών. Συναντήθηκε επίσης με τον βασιλιά της Νεαπολέως, από τον οποίο πήρε υποσχέσεις. Πολλοί προσπάθησαν να περιορίσουν τον ενθουσιασμό του Διονυσίου και να αποτρέψουν το ριψοκίνδυνο τόλμημα, όπως ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος. Παρόλα αυτά στις 10 Σεπτεμβρίου 1611 οι δυνάμεις του Διονυσίου έσφαξαν τους κατοίκους δύο τουρκικών χωριών τα οποία και έκαψαν. Γρήγορα όμως η κατάσταση αναστράφηκε. Ο Διονύσιος υποχρεώθηκε να κρυφτεί σε σπήλαιο όπου τον συνέλαβαν και τον έγδαραν ζωντανό. Όπως γράφει το χρονικό ανώνυμου (πιθανότατα ιερωμένου) «γεμίσαντες οι Τούρκοι το δέρμα με άχυρον, το περιέφερον από πόλεως εις πόλιν και τέλος και εις αυτήν την Κωνσταντινούπολιν». Το κίνημα θεωρήθηκε από πολλούς αλόγιστο, ο λαϊκός λόγος απέρριψε την υστεροφημία του και ο φιλόσοφος έγινε σκυλόσοφος ή Κακοδιονύσιος.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΡΕΣΙΟΣ

Ο Γεώργιος Κορέσιος (Χίος, 1566-1654) ήταν διαπρεπής ιατροφιλόσοφος με διεθνή σταδιοδρομία. Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, σχετίστηκε με την οικογένεια των Μεδίκων οι οποίοι και τον υποστήριξαν στην εξέλιξή του. Εργάστηκε ως γιατρός στην Πίζα, όπου παράλληλα δίδαξε στο Πανεπιστήμιο την ελληνική γλώσσα. Εκεί ήρθε σε σύγκρουση και με τον Galileo Galilei, εξαιτίας της οποίας αναγκάστηκε να φύγει από την Πίζα. Αναφέρονται ως πόλεις στις οποίες διαδοχικά εγκαταστάθηκε το Λιβόρνο, η Βενετία, η Φλωρεντία και η Μασσαλία, όπου δίδασκε τα ελληνικά. Πάντως στις επιστολές του, ορισμένες από τις οποίες έχει δημοσιεύσει ο Emil Legrand (1841-1903), υπογράφεται ως «Γεώργιος Κορέσιος, ιατρός και θεολόγος της Μεγάλης Εκκλησίας». Σε άλλη επιστολή του, με την οποία αρνήθηκε τη θέση καθηγητή στη Σχολή της Ελληνικής Κοινότητας της Βενετίας (1628) δικαιολογεί την άρνησή του «δια πολλάς αιτίας. Η μία είναι ότι εβάρυνα και είμαι καταπιασμένος εδώ εις την ιατρικήν και εις τα μαθήματα όπου δίδω πολλών μοναχών».

Ο Κορέσιος παρέμεινε δηλαδή «μάχιμος» ιατρός, παρά την ισχυρή ενασχόλησή του περί τα θεολογικά και παρά την έντονη συγγραφική του δραστηριότητα κυρίως σε θέματα θεολογικά και φιλοσοφικά. Εξαιτίας των θέσεών του σε ορισμένα από τα θεολογικά - δογματικά έργα του, ήρθε σε ισχυρή αντίθεση με κύκλους της καθολικής εκκλησίας. Μάλιστα, με διαταγή του πάπα Ουρβανού, ένα βιβλίο του καταδικάστηκε να καεί. Πρόκειται για έργο γραμμένο στα λατινικά, με τον τίτλο «Κατά Λατίνων». Έγραψε και ιατρικά έργα, τα οποία σώζονται ανέκδοτα σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Αναφέρονται ενδεικτικά τα εξής: «Περί προβλημάτων εις τας πέντε αισθήσεις», «Ζητήματα ιατρικά», «Εις τα του Αριστοτέλους περί φυσικής ακροάσεως υπομνήματα» κλπ. Η εκτίμηση των σύγχρονων συμπατριωτών του είναι φανερή με την παροιμία που ακόμα σώζεται στη Χίο: «Σαν αρέσει του Κορέση, ολουνού του κόσμου αρέσει».

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΤΤΟΥΝΙΟΣ

Φιλόσοφος και μεταλαμπαδευτής της αρχαίας σοφίας ο Ιωάννης Κωττούνιος από τη Βέροια (1577-1658) θεωρείται προσωπικότητα ευρωπαϊκής ακτινοβολίας. Έζησε στο Tübingen (Γερμανία) και στη Ρώμη, όπου κατά τη διάρκεια των εκεί σπουδών του ασπάστηκε τον καθολικισμό. Διετέλεσε καθηγητής στο κολλέγιο που είχε σπουδάσει και αποφάσισε να σπουδάσει ιατρική στην Πάδοβα (1613). Μετά τις σπουδές του δεν φαίνεται να άσκησε την ιατρική, αλλά από το 1617 εργάστηκε ως καθηγητής της ελληνικής γραμματείας επί 13 χρόνια. Από το 1632 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Παταβίου με υπέρογκη αμοιβή και σπουδαστές από όλη την Ευρώπη. Προσπάθησε επανειλημμένα να παρέμβει υπέρ των Ελλήνων στους ηγεμόνες της Ευρώπης και μετείχε σε «εταιρεία» που απέβλεπε στην απελευθέρωση του γένους. Μια από τις πιο ουσιαστικές πράξεις του ήταν η διάθεση της περιουσίας του για την ίδρυση εκπαιδευτικού κέντρου που ονομάστηκε «Κωττουνιανόν Ελληνομουσείον» στην Πάδοβα, ως παράρτημα του Πανεπιστημίου της πόλης για στέγαση και σίτιση των Ελλήνων φοιτητών. Το «Ελληνομουσείον» λειτούργησε από το 1653 έως το 1798.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΚΛΗΡΟΣ

Ο Αθανάσιος Σκληρός, από παλαιά βυζαντινή οικογένεια γεννήθηκε (1585) στις Πικρίδες (τώρα Αμάρι) της Κρήτης γι’ αυτό κι αποκαλείται και Αθανάσιος Πικρίδης. Σπούδασε στη Βενετία και την Πάδοβα (1610-1615) και επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου διορίστηκε αρχίατρος Κρήτης. Εκτός από την άσκηση της ιατρικής ο Σκληρός έγραψε και στίχους. Ο Στ. Σπεράντσας αναφέρει ποίημα του 9.287 στίχων που εξιστορεί τα πολεμικά γεγονότα μεταξύ Ενετών και Τούρκων και τις καταστροφές που επισώρευσαν στην Κρήτη. Το στιχούργημα αυτό έχει τον τίτλο «Αθανασίου εκ Πικρίδων, ιατρού θρήνος εις την εαυτού Κρητομήτορα πάτρην, της απάσης νήσου καταστροφής ένεκεν». Το έργο αυτό του Σκληρού είχε μείνει αδημοσίευτο από το θάνατό του (1644), όταν σκοτώθηκε κατά τον τουρκοενετικό πόλεμο και για σχεδόν δυόμιση αιώνες, ως το 1867, οπότε το περιέλαβε ο λόγιος και ερευνητής της ελληνικής φιλολογίας Κ. Σάθας στο έργο του «Ελληνικά Ανέκδοτα». Ο Σπεράντσας χαρακτηρίζει τον μεταβυζαντινό γιατρό και λόγιο «ως τον πιο ευφάνταστο ποιητή του Ελληνικού Μεσαίωνα».

ΛΕΩΝ ΑΛΛΑΤΙΟΣ

Ο Λέων Αλλάτιος (1586-1669) γεννήθηκε στη Χίο. Σε ηλικία 9 ετών στάλθηκε στην Καλαβρία για εκπαίδευση και σε ηλικία 14 ετών στη Ρώμη στο εκεί «Ελληνικόν Φροντιστήριον». Επέστρεψε στη Χίο, σε διοικητική θέση της Λατινικής Επισκοπής. Θεώρησε ότι θα ήταν πιο χρήσιμος ως γιατρός και πήγε στη Ρώμη για σπουδές. Πήρε πτυχίο ιατρικής το 1616. «Εμαθητεύθη την ιατρικήν υπό Ιουλίου Καίσαρος του Λαγάλλου και εχρημάτισε διδάσκαλος αυτής», γράφει ο Γ. Ζαβίρας. Εκτός από την περίοδο αυτή δεν φαίνεται να άσκησε άλλη περίοδο την ιατρική, καθώς οι δυνατότητές του και οι προτάσεις που είχε τον οδήγησαν σε άλλους δρόμους. Την εσωτερική του ανάγκη για προσφορά ιατρικών υπηρεσιών στη Χίο την εκπλήρωσε μετά τον θάνατό του, αφήνοντας με τη διαθήκη του κληροδότημα με το οποίο συνολικά περί τους 70 μαθητές από τα σχολεία της Χίου σπούδασαν την ιατρική δωρεάν. Ο Αλλάτιος δίδαξε τα ελληνικά και τα λατινικά γράμματα και τη θεολογία και κατέλαβε σοβαρές διοικητικές θέσεις. Επιμελήθηκε τη μεταφορά της Παλατινής Βιβλιοθήκης από τη Χαϊδελβέργη στη Ρώμη, μετά από προσφορά του ηγεμόνα της Βαυαρίας Μαξιμιλιανού προς τον πάπα. Επίσης διατέλεσε βιβλιοθηκάριος στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Το σημαντικότερο όμως έργο του Λέοντος Αλλατίου είναι το συγγραφικό και το μεταφραστικό. Εξέδωσε με σχόλια και λατινική μετάφραση επιστολές σωκρατικών φιλοσόφων, βυζαντινούς συγγραφείς, θεολογικά κείμενα των πρώτων χριστιανικών αιώνων, εκλογές σοφιστών και ρητόρων, ιστορικά βιβλία, γεωγραφικά, αρχαιολογικά, ερμηνευτικά σε αρχαίους αλλά και σε εκκλησιαστικούς συγγραφείς «περί της μυστικής τέχνης των φιλοσόφων» (Αλχημεία) και πολλά άλλα. Πλήρης καταγραφή των έργων του χρειάστηκε ειδική έκδοση που έγινε στην Ιταλία το 1962 (lac. Carmela, Bibliographia di Leone Allacci, Palermo). Όπως γράφει ο Κ. Αμάντος, το έργο του Αλλατίου «είναι τεράστιον αλλά δεν εξετιμήθη ακόμη δεόντως διότι ο όγκος αυτού ετρόμαζε μέχρι τούδε τους ερευνητάς». Τον θεωρεί δε ως τον πολυγραφότερο και τον σοφότερο από τους πριν τον Κοραή λογίους. Ίσως όμως αυτό να μην είναι ο μόνος λόγος. Νομίζω ότι το έργο του Αλλατίου έχει υποτιμηθεί από το θρησκευτικό φανατισμό άλλων λογίων της εποχής του.

«Ο Λ. Αλλάτιος αγάπησε πολύ την ιδιαίτερη πατρίδα του Χίο, και δεν παραλείπει αφορμή να την εγκωμιάσει», γράφει ο Μ. Περάνθης. Και παραθέτει απόσπασμα: «... ‘Είμαι Χίος’ γράφει. ‘Εάν εγώ είμαι άξιος τιμής, την τιμή πρέπει να απονείμετε εις την Χίον, η οποία με γέννησε και με περιέθαλψε’...». Το ίδιο αγάπησε την Ελλάδα και έγραψε ποίημα σε αρχαία γλώσσα και αρχαία μέτρα προς τον Λουδοβίκο ΙΔ’ για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Οι εχθρότητες εις βάρος του δημιουργήθηκαν από ιερατικούς και θεολογικούς κύκλους, επειδή ο Αλλάτιος υποστήριζε φανατικά την ένωση: «λατινοφρόνησε», όπως έλεγαν. Τον χαρακτήριζαν «του παπικού θρόνου ανδράποδον», «τους χαριεντισμούς, σκώματα και λοιδωρίας δεινότατον», «την μανίαν μοχθηρότατον» κλπ. Ακόμα και κατά τον θάνατό του, σε ηλικία 83 ετών, έγραψαν: «Αλλάτιος ο Χίος δια τα πλήθη των βλασφημιών του κατέφαγε την γλώσσαν του και ούτως εξέψυξεν...».

ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΩΖΟΜΕΝΟΣ

Ο Ιωάννης Σωζόμενος καταγόταν από κυπριακή οικογένεια λογίων, η οποία έδωσε κατά τον 16ο αιώνα τον Ιάσονα Σωζόμενο, που δίδαξε ρητορική και φιλοσοφία στη Ρώμη και άλλον Ιωάννη, που διετέλεσε επιμελητής της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης στη Βενετία. Ο τελευταίος συνέταξε και κατάλογο των εκεί χειρογράφων κωδίκων. Ο Σωζόμενος που ενδιαφέρει εδώ, διετέλεσε επικεφαλής στρατιωτικού σώματος κατά την πολιορκία της Λευκωσίας από τους Τούρκους (1570). Είχε την ιδέα να στείλει πράκτορες για να δηλητηριάσουν το νερό των πηγαδιών που χρησιμοποιούσαν. Μετά την πτώση της Λευκωσίας πιάστηκε αιχμάλωτος, αλλά τους έπεισε να τον στείλουν για διαπραγμάτευση με τους Ενετούς, για να παραδοθούν. Εκμεταλλεύθηκε το γεγονός και δραπέτευσε, πήγε στην Ιταλία και εκεί σπούδασε ιατρική, την οποία επίσης άσκησε εκεί. Οι αναμνήσεις από την ταραχώδη ζωή του δημοσιεύτηκαν στην Μπολόνια (1576). Ο γιατρός Σωζόμενος μετέφρασε στα λατινικά το περί Επιδημιών έργο του Ιπποκράτη (Βενετία 1617), έργα του Γαληνού και άλλων αρχαίων γιατρών.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΟΡΤΑΤΖΗΣ

Ο Γεώργιος Χορτάτζης (ή Χορτάκης) γεννήθηκε στην Κρήτη τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα, έζησε τον 17ο αιώνα και πέθανε το 1658. Όπως γράφει ο Γ. Ζαβίρας «εχρημάτισε μαθητής και διδάσκαλος της ιατρικής εν Παταβίω ως έκαμε πράξιν της ιατρικής εν τη πατρίδι αυτού και εκυρίευσαν οι Οθωμανοί την πατρίδα αυτού και απήλθε εν [δεν αναφέρεται το μέρος] όπου μετήρχετο την ιατρικήν και όπου το ζην εξεμέτρησε τω έτει 1658». Ο Ζαβίρας γράφει στη συνέχεια ότι «συνέθετο πόνημα τι δια στίχων απλών» αναφερόμενος στη γνωστή τραγωδία «Ερωφίλη». Όμως αυτό δεν είναι ακριβές. Ο ποιητής της «Ερωφίλης» Γ. Χορτάτζης ήταν θείος του γιατρού, είχε ζήσει παλαιότερα (πιθανώς 1545-1610) και είχε πεθάνει πριν την έκδοση του έργου του, που έγινε το 1637. Ως έργα του γιατρού Χορτάτζη αναφέρονται η «Ιατρική πλάστιγξ» και μελέτη του «Περί υδροφοβίας».

Παρά τις σημαντικές προσωπικότητες που ακμάζουν τον 16ο αιώνα, ο αριθμός τους και οι δυνατότητες για την κάλυψη των αναγκών είναι πολύ περιορισμένες. Ακόμα και όταν υπάρχουν γιατροί, αυτοί είναι περιορισμένοι στις μεγάλες πόλεις ή στις αυλές των ηγεμόνων. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε νησιά και χωριά, στην ύπαιθρο χώρα και σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες παραμένει χωρίς υγειονομική κάλυψη. Στις περιπτώσεις αυτές επιχώριοι εμπειρικοί προσπαθούν πιο πολύ να παρηγορήσουν και σπανιότερα να θεραπεύσουν. Σε σοβαρά προβλήματα και σε μεγάλες επιδημίες είναι απολύτως αδύνατη οποιαδήποτε παροχή βοήθειας. Αλλά αυτό ίσχυε και για τους πανεπιστημιακά εκπαιδευμένους γιατρούς. Σε ανώνυμο χρονικό του τέλους του 16ου αιώνα διαβάζουμε για το «μεγάλον θανατικόν από πανόκλα και από καρμπά, πράγμα όπου δεν εφάνηκε ποτέ εις την Κρήτην» και σε διάφορα άλλα κατά καιρούς μέρη. «Εποθένασι την ημέραν διακόσιοι και περισσότεροι. Ερίχνασι τους νεκρούς άψαλτους και ατίμως ώσπερ τους κύνας. [] Ιερείς πολλοί απέθανον, ιατροί, ποβολάνοι πολλοί, πλούσιοι και πένητες...».

Παίρνουμε την περιγραφόμενη με αρκετές λεπτομέρειες επιδημία πανούκλας του 1592 ως πρότυπο, μια και ανάλογα ίσχυαν και για όλες τις άλλες. Η επιδημία αυτή στην Κρήτη είχε ξεκινήσει στις 20 Μαρτίου και κράτησε αρκετούς μήνες. Η αποκλεισμένη πόλη μπόρεσε και πάλι να επικοινωνήσει στις 15 Αυγούστου. «Αφού έπαυσε λιγάκι το θανατικόν από τον Ιούλιον μήνα, πάλιν δεν έπαυεν ο θάνατος καθημερινόν εις την χώραν, δέκα, δώδεκα κορμιά την ημέραν». Συνολικά, γράφει το ανώνυμο χρονικό, πέθαναν περί τις 30.000. Όσοι είχαν οικονομικές δυνατότητες έφευγαν από την πόλη προ τα χωριά, είχαν δε εγκαταστήσει και φρουρές, «καλές βιγίλες να μη σιμώσει τινάς εκεί όπου ευρίσκοντο». Οι επιδημίες αυτές σπάνια είχαν τοπικό χαρακτήρα. Και η συγκεκριμένη είχε επίσης χτυπήσει διάφορες άλλες περιοχές και την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Έτσι στις δύσκολες και επικίνδυνες αυτές καταστάσεις η ιατρική και οι θεράποντές της αποδεικνύονταν αναποτελεσματικοί, ενώ συχνά εξετάζοντας κάποιους ασθενείς αρρώσταιναν και οι ίδιοι, ακολουθώντας την κοινή μοίρα.

Ανασκοπώντας τον 16ο αιώνα και το μέρος εκείνο του 17ου αιώνα που καθορίζεται από τον προηγούμενο, μπορούμε να πούμε ότι μεγάλο μέρος των πανεπιστημιακά εκπαιδευμένων γιατρών εργάζεται για λογαριασμό διαφόρων προσωπικοτήτων, εξετάζοντας παράλληλα (και συχνά δωρεάν) τον απλό κόσμο. Πολλοί είναι εκείνοι που ασχολούνται συγχρόνως με την εκπαίδευση, κάποτε μάλιστα αφήνοντας και την ιατρική. Είναι μεγάλος ο ζήλος να μορφώσουν το λαό τους, διδάσκοντάς τον την ελληνική και ξένες γλώσσες, φιλολογία, φιλοσοφία και θετικές επιστήμες. Γράφουν βιβλία και κυρίως μεταφράζουν ή επιμελούνται την έκδοση έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Άλλοι εργάζονται σε εκδότες και άλλοι ως βιβλιοθηκονόμοι. Μερικοί χρηματοδοτούν τη λειτουργία σχολείων. Πολλοί ακολουθούν ιερατικά αξιώματα, γράφουν θεολογικά έργα, έρχονται σε ισχυρές συγκρούσεις με ετερόδοξους ή (κάποιοι) κατηγορούνται ως παπικοί ή καλβινιστές. Όλοι επιδεικνύουν πατριωτικό ζήλο και κάποιοι αναμειγνύονται ή προκαλούν πολεμικά και επαναστατικά γεγονότα. Με αυτή την κληρονομιά ξεκινούν οι γιατροί τον 17ο αιώνα.

πηγή

Η προμετωπίδα της Ιστορίας του Αθέσθη

Η προμετωπίδα της Ιστορίας του Αθέσθη

Η Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηρέου είναι έμμετρη μυθιστορία γραμμένη στην

Κεφαλληνία το 1729 και τυπωμένη στη Βενετία το 1749. Το κείμενο έγινε

γνωστό μόλις το 1983 από το μοναδικό σωζόμενο αντίτυπο της βιβλιοθήκης του

Institut de France στο Παρίσι.

1 Το έργο είναι ανώνυμο. Ο ποιητής θεωρεί κίνητρο

της συγγραφής την καθήλωσή του από την πάθηση της ποδάγρας:

και όχι δια φαντασιάν ή για κενοδοξιά μου,

μα για να έχω άνεσιν εις τα ρεματικά μου. (στ. 5-6)

Ένα συμπάθιον αγαθόν να ’χω στα γερατειά μου

και εις τους πόνους τους κακούς που φέρν’ η ποδαλγιά μου. (στ. 13-14)

Το γεγονός αυτό οδήγησε πολλούς στην ταύτισή του με τον ποιητή Πέτρο

Κατσαΐτη, που ζει τον ίδιο καιρό στο νησί και ισχυρίζεται ότι πάσχει από την

ίδια ασθένεια. Ο πρώτος που επιχείρησε αυτήν την ταύτιση είναι ο Σπύρος

Ευαγγελάτος.

2 Πιστεύω ότι ο Ευαγγελάτος υπερτονίζει τον ρόλο της πάθησης,

αφού θεωρεί «πολύ ισχυρό επιχείρημα το ζήτημα της ποδάγρας το οποίο δεν

έχει σχολιασθεί εξαντλητικά».

3 Η ασθένεια όμως την εποχή αυτή φαίνεται πολύ

διαδεδομένη και στην ουσία κάθε πάθηση των κάτω άκρων καταλήγει να

αποδίδεται στην αρρώστια αυτή. Ακόμη περισσότερο: την περίοδο της Αναγέννησης και του Μπαρόκ η ασθένεια ήταν της μόδας και θεωρείτο μάλιστα

βασιλική (morbus dominorum).

4 Για τους καλλιτέχνες μάλιστα είναι αφορμή και

πηγή ενασχόλησης με την τέχνη τους. Δημιουργείται πληθώρα έργων, η

αποκαλούμενη Podagraliteratur.

5 O Ευαγγελάτος θεωρεί την αρρώστια στίγμα:

«μια αρρώστια δεν είναι δα και περηφάνια!».

6 Και όμως δεν είναι λίγοι οι έπαινοι

της ποδάγρας. O ΄Ερασμος γράφει ένα εγκώμιο για την πάθηση (Podagrae et

Calculi ex comparatione utriumque Enkomion), αλλά και άλλοι ουμανιστές: π.χ.

ο Hieronymus Cardanus από την Παβία γράφει ένα Podagrae Enkomium, ο

Willibald Pirckheimer από τη Νυρεμβέργη Apologia seu Podagrae Laus.

H Ιστορία του Αθέσθη είναι μια ερωτική μυθιστορία, που περιγράφει τον

χωρισμό, τα πάθη, τις περιπέτειες και την επανένωση δύο νέων από αρχοντική

οικογένεια, του Αθέσθη και της Ελίσου. Το αφήγημα συγκεντρώνει ένα πλήθος

από θέματα και μοτίβα που μας είναι πολύ γνωστά από άλλα δημιουργήματα:

η συμμετοχή του ήρωα σε εκστρατεία, η συκοφαντημένη σύζυγος, η αντικατάσταση στην κλίνη τής δήθεν μοιχαλίδας από μια υπηρέτρια, η εικονική

θανατική καταδίκη της, η σωτηρία της από έναν βοσκό, η μεταμφίεσή της σε

στρατιώτη κτλ., παραμένει όμως ακόμη άγνωστο το άμεσο πρότυπό του. Η

τοποθέτηση των γεγονότων στα χρόνια του βασιλιά Ηράκλειου και της εκστρατείας του κατά των Περσών δεν είναι βέβαια ιστορική, το πρόσωπό του όμως

– καθώς συνδυάζεται με την ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού – είναι ιδιαίτερα

αγαπητό στη χριστιανική Δύση αυτά τα χρόνια.

Εκείνο που προκαλεί εντύπωση είναι η μοναδική ξυλογραφία που κοσμεί την

προμετωπίδα του έργου. Η εικονογράφηση των ελληνικών λαϊκών αναγνωσμάτων είναι βασικά από δεύτερο χέρι, χρησιμοποιεί συνήθως ιταλικά πρότυπα και

η σχέση με το έντυπο είναι συχνά εντελώς χαλαρή. Στην περίπτωσή μας όμως

η ξυλογραφία δεν έχει καμιά σχέση με το περιεχόμενο. Το περιβάλλον που

απεικονίζεται είναι οθωμανικό, όπως φαίνεται από την ενδυμασία των

προσώπων. Το πρώτο στην αριστερή ομάδα φέρει τη χαρακτηριστική στολή

των γενιτσάρων, ενώ το τελευταίο, με το ποδήρες καφτάνι στην ίδια ομάδα,

έχει στραμμένα τα νώτα στον παρατηρητή. Σε ένα υπερυψωμένο βήμα κάθεται ο ηγέτης ή δικαστής. Στη βάση της σύνθεσης, στο κέντρο του κάτω μέρους,

βρίσκεται ένα σκυλάκι σε προφανή ένοχη στάση και φαίνεται να επισύρει την

προσοχή δύο τουλάχιστον από τούς παρισταμένους:

Η σκηνή, που προτείνεται εδώ σαν μια απόπειρα ανάγνωσης της

προμετωπίδας του Αθέσθη, προέρχεται από μια ιστορία παρμένη από το λαϊκό

βιβλίο του Νασρεντίν Χότζα:

7

Δυο γείτονες κάθονταν και κουβέντιαζαν σ’ ένα μαγαζί απέναντι απ’ τα σπίτια

τους, που ήσαν χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Εκείνη την ώρα ήρθε ένα σκυλί κι

έκανε την ανάγκη του ακριβώς στη μέση του δρόμου μπροστά στα σπίτια τους. Ο

ένας είπε: «Είναι στο μέρος σου». Ο άλλος απάντησε «Όχι, είναι πιο κοντά στο δικό

σου, πρέπει να το καθαρίσεις». Ο καβγάς άναψε και πήγαν στο δικαστήριο. Εκεί που

πήγαιναν, βρήκαν και τον Χότζα, που ήθελε να επισκεφτεί τον καδή. Ο καδής τού

λέει κοροϊδευτικά: «Χότζα, απασχολήσου εσύ με τη φιλονικία αυτών των δύο

ανθρώπων».Τους ρωτάει ο Χότζας: «Είναι ο δρόμος δημόσιος του στρατού;». «Φυσικά

και είναι» λέει ο ένας. «Τότε» λέει ο Χότζας «η απόφασή μου είναι η εξής: ούτε ο ένας

ούτε ο άλλος δεν πρέπει να καθαρίσει. Αυτό είναι δουλειά του καδή».

Το πρόβλημα βέβαια είναι η απουσία την εποχή αυτή στη Δύση έντυπων

εκδόσεων των Ιστοριών του Νασρεντίν.

8 Στον πνευματικό κόσμο της Δύσης ο

ήρωας έγινε ευρύτερα γνωστός από το ιστορικό έργο του D. Cantemir (Παρίσι

1743). Ο Καντεμίρ διηγείται ότι ο Ταμερλάνος πέρασε τρεις μέρες ακούγοντας

τις ιστορίες που του διηγούνταν ο Χότζας (ce buffon, ou plutot cet Esope turc),

ξεχνώντας έτσι την πολιορκία του Γενί Σεχίρ κοντά στην Προύσα. Ακολουθεί

38 MIKROFILOLOGIKA:Layout 1 9/15/15 11:46 AM Page 4

5

μια παρέκβαση με ιστορίες, που λέει ότι τις διάβασε σε ένα τουρκικό βιβλίο.

9

Πολύ παλιότερη βέβαια είναι η παρουσία του στην προφορική και στη

χειρόγραφη παράδοση, που είναι πυκνότερη στον τουρκοκρατούμενο χώρο.

Στην Ελλάδα οι πρώτες σωζόμενες μεταφράσεις ανάγονται στις αρχές του 18ου

αιώνα.

10 Η μορφή του Χότζα είναι οικεία στα Βαλκάνια. Το δείχνει και η κροατική μετάφραση του Bertoldo του 1771,

11 που αντικαθιστά στον τίτλο τον

επείσακτο ήρωα με τον εντόπιο: ο λόγος είναι όχι για τις Πανουργίες του

Bertoldo,

12 αλλά για τις Πανουργίες του Νασρεντίν. Αλλού ο Νασρεντίν συμφύρεται με άλλες ανάλογες καρναβαλιστικές φιγούρες – στην Ελλάδα με τον

Αίσωπο, στη Βουλγαρία με τον Hitar Peter, στη Γερμανία με τον Τill Eulenspiegel

κτλ. – προσαρμoζόμενος με αυτόν τον τρόπο στον πολιτισμικό ορίζοντα του

αντίστοιχου αναγνώστη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Νέα ιστορία Αθέσθη Κυθηρέου: επανέκδοση της πρώτης βενετικής έκδοσης του 1749. Εισαγωγή

και επιμέλεια Αλέξης Πολίτης [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε, 28], Αθήνα 1983. Το βιβλίο

είναι προσιτό και στο ηλεκτρονικό αποθετήριο του Ε.Ι.Ε. http://helios-eie.ekt.gr/EIE/handle/

10442/7697

2. Βλ. π.χ. την εισαγωγή στο: Πέτρος Κατσαΐτης, Ιφιγένεια [εν Ληξουρίω], επιμ. Σπύρος

Ευαγγελάτος [Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΘΕ 60], Αθήνα 1995, εισαγ. σσ. 33-36.

3. Ευαγγελάτος, ό.π., σ. 33.

4. Σύμφωνα με τον καθιερωμένο μύθο, από ποδάγρα έπασχαν όλα τα μέλη της δυναστείας των Medici. Με την πρόσφατη όμως εξέταση των οστών τους στη Φλωρεντία διαπιστώθηκε ότι κανένα

μέλος της δυναστείας δεν είχε την αρρώστια, εκτός από έναν από τους τελευταίους, τον Ferdinando

(1663-1713)· βλ. Cristina Di Domenico / Donatella Lippi, I Medici. Una dinastia ai raggi X, Siena 2005.

Βλ. ακόμη Domenico Santoro κ. ά., «Morbus dominorum: gout as the disease of lords», Journal of

Nephrology 26 (2013) 113-116.

5. Helmut de Boor / Richard Newald, Geschichte der deutschen Literatur, τ. 4/2, München 1973, 214-

215: Podagraliteratur· John L. Flood, «Minerva und das Podagra», στο: Dialoge: Sprachliche

Kommunikation in und zwischen Texten im deutschen Mittelalter, επιμ. Nikolaus Henkel, Tübingen

2003, 349-370· Martina Scholtens, «The glorification of gout in 16th- to 18th-century literature»,

Canadian Medical Association Journal 179, no. 8 (2008) 804-805.

6. Ευαγγελάτος, ό.π., σ. 33.

7. Μεταφράζω από τη συλλογή: Der Hodscha Nasreddin. Türkische, arabische, berberische,

maltesische, sizilianische, kalabrische, kroatische, serbische und griechische Märlein und Schwänke.

Gesammelt und herausgegeben von Albert Wesselski, τ. 1,Weimar 1921, αριθ. 107, σ. 55-56. Η ιστορία

και στη νεότερη συλλογή του Ulrich Marzolph: Hodscha, Nasreddin 666 wahre Geschichten , München 32006.

8. Για τα σχετικά με το πρόσωπο και το έργο προβλήματα βλ. Ulrich Marzolph / Ingeborg Baldauf,

«Hodscha Nasreddin», Enzyklopädie des Märchens 6 (1990) 1127- 1151.

9. Demetrius Cantimir, Histoire de l’empire ottoman, Paris 1743, τ. 1, σ. 58 κ.ε. Το έργο πρωτογράφτηκε στα λατινικά ήδη το 1716.

10. Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Ένας Oθωμανός Aίσωπος στην αυλή των Mαυροκορδάτων και του

Όθωνα: Oι πρώτες σωζόμενες ελληνικές μεταφράσεις του Nασρεντίν Xότζα», Mολυβδοκονδυλοπελεκητής 4 (1993) 7-41.

11. Marzolph/Baldauf, ό.π. (σημ. 8), σ. 1133.

12.Το έργο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά ήδη το 1646: Ο Μπερτόλδος και ο Μπερτολδίνος, επιμ.

Άλκης Αγγέλου [Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΔΠ 49], Αθήνα 1988. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο

συσχετισμός Μπερτόλδου - Νασρεντίν που κάνει ο Αγγέλου, σ. 17 κ.ε.

Γιώργος Δανέζης

πηγή 

Μικροφιλολογικά τετράδια ΛΗΚΥΘΟΣ

Je crois entendre encore Alain Vanzo Les pêcheurs de perles Georges Bizet

Ο φωτογράφος του χωριού

 Ολόκληρη η σειρά

Ο φωτογράφος

Οι "κακοί" του Ελληνικού Σινεμά

 Οι τρεις περισσότερο "κακοί"

Προβολή