Η Μάχη των Θερμοπυλών (αρχαία ελληνικά: Μάχη τῶν Θερμοπυλῶν) διεξήχθη το 480 π.Χ (παράλληλα με τη ναυμαχία του Αρτεμισίου) μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών, κατά την δεύτερη περσική εισβολή στην Ελλάδα. Οι Πέρσες είχαν ηττηθεί στον Μαραθώνα δέκα χρόνια νωρίτερα, γι' αυτό και ετοίμασαν μια δεύτερη εκστρατεία, αρχηγός της οποίας ήταν ο Ξέρξης. Ο Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός Θεμιστοκλής έπεισε τους Έλληνες να κλείσουν τα στενά των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου. Οι Πέρσες, οι οποίοι κατά τις αρχαίες πηγές είχαν εκατομμύρια άνδρες στρατό και κατά τις σύγχρονες εκατόν με τριακόσιες χιλιάδες άνδρες,[8][9] έφθασαν στα στενά στις αρχές του Σεπτεμβρίου.
Μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, οι Πέρσες επιτέθηκαν, αλλά οι Έλληνες αντιστάθηκαν για δύο μέρες. Την τρίτη μέρα, ο Εφιάλτης οδήγησε τους Πέρσες πίσω από τους Έλληνες. Όταν το' μαθε αυτό, ο Λεωνίδας διέταξε την υποχώρηση των περισσότερων Ελλήνων - έμεινε στο πεδίο της μάχης με 300 Σπαρτιάτες, 400 Θεσπιείς, 400 Θηβαίους και ακόμα λίγους Έλληνες. Οι Πέρσες εξόντωσαν ολόκληρη τη δύναμη που έμεινε στο πεδίο της μάχης. Ο ελληνικός στόλος, αφού έμαθε τα νέα, αποφάσισε να απομακρυνθεί από το Αρτεμίσιο και να υποχωρήσει στη Σαλαμίνα, όπου αργότερα πέτυχε μια σημαντική νίκη. Οι Πέρσες υποχώρησαν ολοκληρωτικά μετά τις μάχες των Πλαταιών και της Μυκάλης.
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές μάχες στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία. Κυρίως όμως από ηθική άποψη είναι λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στην πατρίδα. Η μάχη έδειξε τα πλεονεκτήματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτιατών, του καλύτερου εξοπλισμού και της έξυπνης χρήσης της διαμόρφωσης του εδάφους.
Πηγές
Κύριο λήμμα: Ηρόδοτος
Κύρια πηγή για τους Περσικούς πολέμους αποτελεί ο Έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος. Ο Ηρόδοτος, γνωστός ως «Πατέρας της Ιστορίας»,[10] γεννήθηκε το 484 π.Χ. στην Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας, η οποία εκείνη την περίοδο βρισκόταν υπό περσική κατοχή. Έγραψε το έργο «Ιστορίαι» γύρω στα 440-430 π.Χ, προσπαθώντας να ανακαλύψει τις πραγματικές αιτίες των Περσικών πολέμων[11], οι οποίοι ολοκληρώθηκαν το 450 π.Χ.[12] Η μέθοδος του Ηρόδοτου αποτελούσε καινοτομία και σύμφωνα με μερικούς ιστορικούς, ο Ηρόδοτος έχει εφεύρει την ιστορία που ξέρουμε.[12] Κατά τον Παπαρρηγόπουλο: «Ο Ηρόδοτος είναι ο δημιουργός της αληθούς ιστορικής τέχνης...πρώτος ενόησεν ότι η ιστορία δεν είναι απλούς πραγμάτων κατάλογος, αλλά και η τεχνική των πραγμάτων τούτων συναρμολογία και η εξήγησις του χαρακτήρος αυτών».[13] Κατά τον Τομ Χόλλαντ: «Για πρώτη φορά, ένας ιστορικός αποφάσισε να αποκαλύψει τα αίτια ενός πολέμου, ο οποίος έληξε πρόσφατα, χωρίς να καταγράφει μύθους, αλλά αιτίες, τις οποίες θα μπορούσαμε να ελέγξουμε προσωπικά»[12]
Αν και ο Θουκυδίδης είχε αρχικά αμφισβητήσει την ακρίβεια του Ηροδότου[14][15], αργότερα δήλωσε ότι το έργο του «πατέρα της ιστορίας» δεν χρειαζόταν επαναγραφή ή διορθώσεις, καθώς χαρακτηριζόταν από ικανοποιητικό βαθμό ακρίβειας. Γι' αυτό, ο Θουκυδίδης αποφάσισε εντέλει να ξεκινήσει την ιστορία του από το σημείο που είχε ο Ηρόδοτος τη δική του αφήγηση (στην πολιορκία της Σηστού).[15] Η αξιοπιστία του Ηροδότου έχει αμφισβητηθεί και από άλλους ιστορικούς. Ο Παυσανίας, στα Φωκικά, αναφέρεται στην περιγραφή του Ηροδότου για τη μάχη των Θερμοπυλών, όπου ο δεύτερος καταγράφει ότι οι Θηβαίοι παραδόθηκαν, όπως και 80 Μυκηναίοι[16]. Ο Πλούταρχος, στο έργο Περί της Ηροδότου κακοήθειας (αν όντως το έγραψε αυτός), κατηγορεί τον Ηρόδοτο επειδή ο τελευταίος ζήτησε χρήματα από τους Θηβαίους, και επειδή δεν τα έλαβε, έγραψε ότι οι Θηβαίοι δείλιασαν και παραδόθηκαν[17]. Οπωσδήποτε οι κατηγορίες που εκτοξεύει το σύγγραμμα αυτό κατά του Ηρόδοτου κάθε άλλο παρά σοβαρές είναι.[18]Την περίοδο της Αναγέννησης, παρά το γεγονός ότι οι άνθρωποι συνέχιζαν να διαβάζουν το έργο του Ηροδότου, ο ιστορικός είχε κακή φήμη.[19] Παρ' όλ' αυτά, τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαίωσαν τα γραφόμενα του Ηροδότου και αποκατέστησαν τη φήμη και την αξιοπιστία του, ειδικά ως προς τα γεγονότα που εξέτασε αυτοπροσώπως.[20][21] Οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν το έργο του αξιόπιστο, αλλά έχουν αμφιβολίες για τους αριθμούς των νεκρών και τις ημερομηνίες των μαχών.[21][22]
"Ω ξειν, αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ,.... [*]
Ο ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης έγραψε τον 1ο αιώνα π.Χ. τη Βιβλιοθήκη Ιστορική και αναφέρεται στην εκστρατελια του Ξέρξη. Θεωρείται ότι ο Ηρόδοτος και ο Εφόρος ο Κυμαίος αποτελούν τις πηγές του Διόδωρου.[23] Αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η δελφική Στήλη των Όφεων, που βρίσκεται στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης, υποστηρίζουν τα αναφερόμενα από τον Ηροδότο.[24]
Υπόβαθρο
Κύρια λήμματα: Περσικοί Πόλεμοι, Δεύτερη περσική εισβολή στην Ελλάδα και Ναυμαχία του Αρτεμισίου
Η Αθήνα και η Ερέτρια υποστήριξαν τους Ίωνες στον αγώνα τους κατά των Περσών (499-494 π.Χ).[25] Σύμφωνα με τους ιστορικούς, ο Δαρείος ήταν σφετεριστής, και πέρασε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στους πολέμους εναντίον των εξεγερμένων υποτελών του.[26] Η Ιωνική Επανάσταση απείλησε τη σταθερότητα της αυτοκρατορίας του Δαρείου, γι' αυτό και ορκίστηκε να εκδικηθεί όσες πόλεις συμμετείχαν[27][28]. Έβλεπε επίσης, κυρίως αυτό, την ευκαιρία να επεκταθεί στη Δύση.[28] Το 492 π.Χ, οι Πέρσες, με αρχηγό τον Μαρδόνιο, ανακατέλαβαν τη Θράκη και ανάγκασαν τους Μακεδόνες να συμμαχήσουν μαζί τους.[29]
Το 491 π.Χ, ο Δαρείος απαίτησε την παράδοση όλων των ελληνικών πόλεων.[30] Πολλές από αυτές παραδόθηκαν - ο Ηρόδοτος αναφέρεται στην παράδοση των Αιγινητών, που μετέπειτα κατηγορήθηκαν από τους Σπαρτιάτες για προδοσία[31]. Οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, και άλλες πόλεις-κράτη βέβαια, αρνήθηκαν να παραδοθούν στους Πέρσες.[32] Τότε, το 490 π.Χ, ο Δαρείος ξεκίνησε νέα εκστρατεία, με αρχηγούς τον Δάτη και τον Αρταφέρνη, οι οποίοι κατάφεραν να καταλάβουν τη Νάξο, τις Κυκλάδες και την Ερέτρια.[33] Αλλά, η επέκτασή τους σταμάτησε και αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην Ασία χάρη στη νίκη των Αθηναίων και των Πλαταιέων στον Μαραθώνα.[34]
Χάρτης του ελληνικού κόσμου κατά τη διάρκεια της μάχης
Ο Δαρείος άρχισε να συγκεντρώνει μεγάλο στρατό για να επιτεθεί ξανά στην Ελλάδα, αλλά τα σχέδια του αναβλήθηκαν λόγω της εξέγερσης στην Αίγυπτο. Ένα χρόνο μετά ο Δαρείος πέθανε και στον θρόνο ανέβηκε ο γιος του Ξέρξης Α'.[35] Ο Ξέρξης ανακατέλαβε την Αίγυπτο[36] και άρχισε ξανά τις προετοιμασίες για εισβολή στην Ελλάδα.[37] Καθώς η εισβολή θα ήταν μεγάλης κλίμακας, ο Ξέρξης χρειαζόταν πολύ χρόνο για συγκεντρώσει στρατό και υλικό πολέμου.[38] Αποφάσισε ότι ο Ελλήσποντος έπρεπε να γεφυρωθεί για να επιτρέψει στον στρατό του να περάσει στην Ευρώπη, και ότι ένα κανάλι πρέπει να ανοιχθεί στον ισθμό του Όρους Άθως.[39] Η πραγματοποίηση αυτών των στόχων ήταν πάρα πολύ δύσκολη, όπως είναι και για τα σύγχρονα κράτη.[39] Στις αρχές του 480 π.Χ, οι ετοιμασίες τελείωσαν, και ο στρατός που συγκέντρωσε ο Ξέρξης στις Σάρδεις βάδισε στην Ευρώπη, περνώντας από τον Ελλήσποντο δια μέσου δύο τεχνητών γεφυρών.[40]
Στα μέσα της δεκαετίας του 480 π.Χ, οι Αθηναίοι ξεκίνησαν τις προετοιμασίες για πιθανό πόλεμο κατά των Περσών. Το 482 π.Χ, ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους να δημιουργήσουν ένα στόλο από τριήρεις, λέγοντας τους ότι πρόκειται να επιτεθεί στην Αίγινα[41][42]. Ωστόσο, οι Αθηναίοι δεν κατείχαν τον απαραίτητο αριθμό στρατιωτών για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες - συνεπώς, χρειάζονταν μια συμμαχία από ελληνικές πόλεις-κράτη. Το 481 π.Χ, ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτές σε όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη, με εξαίρεση την Αθήνα και τη Σπάρτη, ζητώντας γη και ύδωρ.[43] Η Σπάρτη και Αθήνα έλαβαν την υποστήριξη μερικών ελληνικών πόλεων, και το ίδιο έτος, στην Κόρινθο, συγκλήθηκε συνέδριο,[44] όπου και δημιουργήθηκε η ελληνική συμμαχία. Το κάθε μέλος της συμμαχίας είχε την δυνατότητα να στέλνει αγγελιαφόρους στις υπόλοιπες πόλεις-μέλη, ζητώντας στρατό για αμυντικούς σκοπούς. Σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, αυτό αποτελεί αξιοσημείωτο, καθώς οι εμφύλιες συρράξεις μεταξύ των Ελλήνων, εκείνη την περίοδο, συνεχίζονταν.[45][46]
Το 480 π.Χ, συγκλήθηκε νέο συνέδριο. Μια αντιπροσωπεία από τη Θεσσαλία πρότεινε στους Έλληνες να σταματήσουν τον Ξέρξη στα Στενά των Τεμπών.[47] Ωστόσο, οι Πέρσες έμαθαν από τον Αλέξανδρο Α' της Μακεδονίας ότι η κοιλάδα θα μπορούσε να παρακαμφθεί μέσω του Περάσματος του Σαρανταπόρου, και λόγω του μεγαλύτερου μεγέθους του περσικού στρατού, οι Έλληνες οπισθοχώρησαν.[48] Λίγο αργότερα, έμαθαν ότι ο Ξέρξης διέσχισε τον Ελλήσποντο. Οι Έλληνες αποφάσισαν να κλείσουν το στενό πέρασμα των Θερμοπυλών, από όπου ο Ξέρξης θα αναγκαζόταν να περάσει για να φτάσει στη Νότια Ελλάδα και όπου οι Πέρσες δεν θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την αριθμητική υπεροχή τους. Παράλληλα, οι Αθηναίοι θα αντιμετώπιζαν τον περσικό στόλο στο Αρτεμίσιο.[49] Ωστόσο, οι πόλεις της Πελοποννήσου, σε περίπτωση αποτυχίας του σχεδίου, σχεδίαζαν να υπερασπιστούν τον Ισθμό της Κορίνθου, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά των Αθηναίων θα έφευγαν μαζικά στην Τροιζήνα.[50]
Πρελούδιο
Χάρτης των ελληνικών και περσικών κινήσεων στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο
Οι Πέρσες έφθασαν στις Θερμοπύλες στα τέλη Αυγούστου ή στις αρχές του Σεπτεμβρίου. Εκείνη την περίοδο, οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν τα Κάρνεια, ενώ ήταν επίσης η περίοδος των Ολυμπιακών Αγώνων - μια σύγκρουση εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ιεροσυλία. Παρ' ολ' αυτά, οι Έφοροι της Σπάρτης θεώρησαν ότι η επείγουσα κατάσταση ήταν σοβαρή δικαιολογία για να στείλουν στρατό με αρχηγό τον Λεωνίδα[51]. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον χρησμό της Πυθίας : είτε η Σπάρτη θα χαθεί είτε θα χάσει ένα βασιλιά[52]:
ὑμῖν δ᾽, ὦ Σπάρτης οἰκήτορες εὐρυχόροιο,
ἢ μέγα ἄστυ ἐρικυδὲς ὑπ᾽ ἀνδράσι Περσεΐδῃσι
πέρθεται, ἢ τὸ μὲν οὐχί, ἀφ᾽ Ἡρακλέους δὲ γενέθλης
πενθήσει βασιλῆ φθίμενον Λακεδαίμονος οὖρος.
οὐ γὰρ τὸν ταύρων σχήσει μένος οὐδὲ λεόντων
ἀντιβίην· Ζηνὸς γὰρ ἔχει μένος· οὐδέ ἑ φημί
σχήσεσθαι, πρὶν τῶνδ᾽ ἕτερον διὰ πάντα δάσηται.
Ο Λεωνίδας πίστευε ότι έπρεπε να πεθάνει για να σωθεί η Σπάρτη, γι' αυτό και πήρε μονάχα 300 Σπαρτιάτες, οι οποίοι είχαν γιους.[53] Κατά τη διάρκεια της πορείας τους, οι Σπαρτιάτες ενισχύθηκαν με άλλους 5.000 άνδρες.[54] Ο Λεωνίδας αποφάσισε να παρατάξει τους Σπαρτιάτες στο κέντρο, όπου βρίσκονταν το πιο στενό σημείο των Θερμοπυλών, ενώ οι Φωκείς ανέλαβαν να χτίσουν αμυντικό τείχος - έστειλε 1.000 Φωκείς να υπερασπιστούν την Τραχίνα, καθώς απ' εκεί οι Πέρσες μπορούσαν να περικυκλώσουν τους Έλληνες.[55] Όταν οι Πέρσες έφθασαν στην περιοχή, οι Πελοποννήσιοι έλεγαν ότι έπρεπε να κατεβούν στον Ισθμό της Κορίνθου και να αμυνθούν εκεί. Αλλά οι Φωκείς και οι Λοκροί έπεισαν τον Λεωνίδα να μείνει στο στενό.[56]
Ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτή για να πείσει τον Λεωνίδα να καταθέσει τα όπλα. Η απάντηση του Λεωνίδας ήταν «Μολὼν λαβέ» (Έλα να τα πάρεις!).[57] Η μάχη ήταν αναπόφευκτη, αλλά ο Ξέρξης προτίμησε να περιμένει τέσσερις μέρες, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες θα διασκορπίζονταν.[58]
Δυνάμεις
Περσικός στρατός
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Πέρσες είχαν στη διάθεση τους 2,6 εκατομμύρια στρατιώτες, καθώς και βοηθητικά σώματα[3]. Ο ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος, ο οποίος έζησε την περίοδο της μάχης, γράφει ότι οι Πέρσες είχαν στη διάθεση τους 4 εκατομμύρια άνδρες. Απ' την άλλη, ο Κτησίας κάνει λόγο για 800.000 στρατιώτες.[4] Αυτοί οι αριθμοί έχουν απορριφθεί από τους σύγχρονους ιστορικούς, οι οποίοι θεωρούν ότι οι Πέρσες είχαν 70 με 300 χιλιάδες άνδρες[5].
Ελληνικός στρατός
Έχοντας τους αριθμούς απ' τον Ηρόδοτο[54][59] και τον Διόδωρο Σικελιώτη[60] παραθέτουμε τον πάρακάτω πίνακα:
| Στρατιώτες | Αριθμοί Ηροδότου | Αριθμοί Διόδωρου |
| Σπαρτιάτες | 300 | 300 |
Λακεδαιμόνιοι/
Περίοικοι | 900?[61] | 1.000
(συμπεριλαμβανομένων των Σπαρτιατών?) |
| Είλωτες | 900?[61] | – |
| Μαντινέοι | 500 | 3.000
(οι άλλοι Πελοποννήσιοι στάλθηκαν με τον Λεωνίδα) |
| Τεγεάτες | 500 |
| Αρκάδες (από Ορχομενό) | 120 |
| Άλλοι Αρκάδες | 1.000 |
| Κορίνθιοι | 400 |
| Φλειοί | 200 |
| Μυκηναίοι | 80 |
| Σύνολο των Πελοποννήσιων | 3.100[54] ή 4.000[62] | 4.000 ή 4.300 |
| Θεσπιείς | 700 | – |
| Μαλιείς | – | 1.000 |
| Θηβαίοι | 400 | 400 |
| Φωκείς | 1.000 | 1.000 |
| Οπούντιοι Λοκροί | «Όλους όσους είχαν» (πανστρατιῇ) | 1.000 |
| Σύνολο (όλοι) | 5.200 (ή 6.100) συν οι Οπούντιοι Λοκροί | 7.400 (ή 7.700) |
Ο αριθμός των Πελοποννήσιων
Ο Διόδωρος γράφει ότι χίλιοι Λακεδαιμόνιοι και 3 χιλιάδες Πελοποννήσιοι (4.000 άνδρες) πολέμησαν στις Θερμοπύλες - ο Ηρόδοτος, ο οποίος παραπέμπει στον Σιμωνίδη, αναφέρει τον ίδιο αριθμό.[62] Παρ' ολ' αυτά, ο Ηρόδοτος νωρίτερα είχε αναφερθεί στην παρουσία τριών χιλιάδων εκατό Πελοποννήσιων[54] - αργότερα αναφέρεται και στους είλωτες,[63] και ο Ρέτζιναλντ Γουόλτερ Μάκαν γράφει ότι «στις Θερμοπύλες βρίσκονταν και 900 είλωτες, 3 για κάθε Σπαρτιάτη».[61] Οι είλωτες μπορεί να συμμετείχαν στη μάχη ως θωρακισμένοι υπηρέτες των Σπαρτιατών ή αλλιώς αυτοί οι 900 άνδρες να ήταν οι περίοικοι, για τους οποίους κάνει λόγο ο Διόδωρος.[61]
Ο αριθμός των Λακεδαιμονίων
Υπάρχει σύγχυση ως προς τον αριθμό των Λακεδαιμονίων. Στο 11ο βιβλίο του έργου Βιλιοθήκη Ιστορική (στο σημ. 4), ο Διόδωρος αναφέρει ότι ο Λεωνίδας ανακοίνωσε ότι θα πάρει μαζί του μονάχα χίλιους άνδρες (τῶν δὲ εἰς Θερμοπύλας ἐκπεμφθέντων Λεωνίδης ὁ τῶν Σπαρτιατῶν βασιλεύς, μέγα φρονῶν ἐπ´ ἀνδρείᾳ καὶ στρατηγίᾳ. οὗτος δὲ λαβὼν τὴν ἐξουσίαν ἐπήγγειλε χιλίοις μόνον ἐπὶ τὴν στρατείαν ἀκολουθεῖν αὐτῷ),[60] αλλά στο ίδιο σημείο γράφει ότι μαζί με τους χίλιους Λακεδαιμόνιους ήταν και 300 Σπαρτιάτες (τῶν μὲν οὖν Λακεδαιμονίων ἦσαν χίλιοι, καὶ σὺν αὐτοῖς Σπαρτιᾶται τριακόσιοι).[60] Ο Παυσανίας γενικά συμφωνεί με τον Ηρόδοτο, αλλά διαφωνεί στον αριθμό που δίνει ο τελευταίος για τους Λοκρούς - κατά τον Παυσανία, οι Λοκροί παρέταξαν 6 χιλιάδες άνδρες (αν προστεθούν με τους 5.200 που δίνει ο Ηρόδοτος, οι Λοκροί παρέταξαν 11.200 άνδρες)[64] Πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί, οι οποίοι συχνά θεωρούν πιο αξιόπιστο τον Ηρόδοτο,[65] προσθέτουν τους χίλιους Λακεδαιμόνιους και τους 900 είλωτες στους 5.200 του Ηροδότου, αν και αγνοούν τους Λοκρούς του Παυσανία και τους Μαλιείς του Διόδωρου.[66][67]
Στρατηγική και τακτική
Οι Έλληνες αποφάσισαν να υπερασπιστούν τις Θερμοπύλες, για να εξουδετερώσουν το μειονέκτημα της μικρής αριθμητικής τους δύναμης, περιοριζόμενοι αποκλειστικά στην άμυνα.[68] Απ' την άλλη, οι Πέρσες δεν μπορούσαν να μείνουν στις Θερμοπύλες για πολύ καιρό - είτε θα υποχωρούσαν είτε έπρεπε να σπάσουν τις ελληνικές γραμμές.[69] Οι Έλληνες οπλίτες μπορούσαν να κλείσουν το στενό πέρασμα, χωρίς να μπορεί να επιτεθεί στο περσικό ιππικό.[68] Υπήρχε όμως ένα μονοπάτι απ' όπου οι Πέρσες μπορούσαν να περάσουν και να περικυκλώσουν τους Έλληνες.[70]
Τοπογραφία του πεδίου της μάχης
Χάρτης της περιοχής των Θερμοπυλών με την σύγχρονη ακτογραμμή και ανακατασκευασμένη την ακτογραμμή του 480 π.Χ
Η περιοχή, κατά την εποχή της μάχης, είχε ένα στενό πέρασμα κατά μήκος της ακτής του Μαλιακού Κόλπου (εκεί μπορούσε να περάσει μονάχα ένα άρμα) - νότια βρίσκονταν τα βράχια που αγνάντευαν τα στενά. Το όνομα των στενών οφείλεται στις θερμές πηγές τους.[55] Σήμερα, τα στενά δεν είναι κοντά στη θάλασσα αλλά μερικά χιλιόμετρα προς το εσωτερικό, λόγω των προσχώσεων του Σπερχειού ποταμού - εκεί όπου βρίσκεται το άγαλμα του Λεωνίδα. Εκεί διεξήχθη και μάχη μεταξύ των Αυστραλών και των Γερμανών κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.[71]
Μάχη
Πρώτη μέρα
Ελληνική φάλαγγα
Οι Πέρσες, μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, επιτέθηκαν - πρώτα έστειλε ο Ξέρξης τους Μήδους και τους Κισσίους, που επιτέθηκαν μετωπικά στους Έλληνες.[58][72] Οι Έλληνες παρατάχθηκαν μπροστά από το τείχος, που έχτισαν οι Φωκείς και ήταν το πιο στενό πέρασμα των Θερμοπυλών.[73][74] Μονάχα ο Διόδωρος περιγράφει την τακτική των Ελλήνων: οι Έλληνες παρατάχθηκαν σε πυκνή τάξη και ήταν ανώτεροι σε ανδρεία και στο μέγεθος της ασπίδας[75] - οι ξύλινες ασπίδες και τα μικρά δόρατα των Περσών δεν ήταν αποτελεσματικά σε μάχη με τους Έλληνες.[75][76] Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Έλληνες σκότωσαν πολλούς Μήδους, γι' αυτό και ο Ξέρξης σηκώθηκε τρεις φορές από τον θρόνο[77] - ο Κτησίας αναφέρει ότι την πρώτη μέρα σκοτώθηκαν μονάχα δύο-τρεις Σπαρτιάτες.[4] Ο Ξέρξης αργότερα έστειλε τους Αθάνατους, με αρχηγό τον Υδάρνη, αλλά και αυτοί απέτυχαν.[76] Οι Σπαρτιάτες έκαναν δήθεν ότι υποχωρούσαν, οι Πέρσες παρασύρονταν, και γι' αυτό σκοτώθηκαν πολλοί Πέρσες την πρώτη μέρα της μάχης.[76]
Δεύτερη μέρα
Οι Αθάνατοι
Την επομένη, ο Ξέρξης επανέλαβε την επίθεση καθώς θεωρούσε ότι οι Έλληνες, λόγω των μικρού αριθμού τους, δεν θα μπορούσαν να αντισταθούν. Η επίθεση όμως απεκρούσθη [77] και ο Ξέρξης διέταξε υποχώρηση και αποσύρθηκε αμήχανος στη σκηνή του.[4] Το απόγευμα, ενώ ο Ξέρξης σκεφτόταν τι έπρεπε να κάνει, δέχθηκε την επίσκεψη του Εφιάλτη, ο οποίος του υπέδειξε ένα μονοπάτι από το οποίο θα μπορούσε να περικυκλώσει τους Έλληνες.[78]Ο Εφιάλτης έγινε το πρότυπο του προδότη στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία.[79] Ο Ξέρξης έστειλε αμέσως τον Υδάρνη με τους Αθανάτους για να περικυκλώσει τους Έλληνες - παραμένει άγνωστο πόσους.[80] Ο Ηρόδοτος γράφει ότι οι Πέρσες πέρασαν τον ποταμό Ασωπό και ότι απ' τα αριστερά τους ήταν η Τραχίνα και απ' τα δεξιά το όρος Οίτη.[81]
Τρίτη μέρα
Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες, από τον Ζακ-Λουί Νταβίντ, 1814
Όταν ξημέρωσε, οι Φωκείς αντιληφθήκαν ότι είχαν περικυκλωθεί από τους Πέρσες και άρπαξαν βιαστικά τα όπλα τους.[82] Στην αρχή οι Πέρσες νόμιζαν ότι είχαν να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες, αλλά οι Φωκείς υποχώρησαν σε ένα κοντινό λόφο. Τότε ακολούθησε καταιγισμός βλημάτων, καθώς οι Πέρσες δεν ήθελαν να καθυστερήσουν κι άλλο.[82] Παράλληλα, ένας ημεροσκόπος ειδοποίησε τους υπόλοιπους Έλληνες ότι οι Φωκείς είχαν αποσυρθεί. Οι περισσότεροι Έλληνες πρότειναν υποχώρηση, αλλά ο Λεωνίδας αποφάσισε να μείνει με τους Σπαρτιάτες ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες, με ή χωρίς διαταγή, υποχώρησαν.[83][84] Μαζί με τον Λεωνίδα έμειναν οι 300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς (με αρχηγό τον Δημόφιλο) και 400 Θηβαίοι.[85]
Ο Ξέρξης έκανε θυσίες και ξεκίνησε την επίθεση του - οι Έλληνες κινήθηκαν προς τα εμπρός, στο ευρύτερο σημείο των στενών.[74] Οι Έλληνες πολέμησαν στην αρχή με τα δόρατά τους και αργότερα με τα ξίφη τους. Στη μάχη σκοτώθηκαν ο Αβροκόμης και ο Υπεράνθης, οι οποίοι ήταν αδέρφια του Ξέρξη, ενώ αργότερα σκοτώθηκε και ο Λεωνίδας απ' τα περσικά βέλη. Τότε ξεκίνησε άγρια μάχη γύρω απ' το σώμα του Σπαρτιάτη βασιλιά, κατά την οποία νίκησαν οι Έλληνες.[86] Όταν εμφανίστηκαν οι Αθάνατοι, οι Έλληνες, πλην των Θηβαίων, υποχώρησαν πίσω απ' το τείχος[87] - οι Θηβαίοι παραδόθηκαν και ο Ξέρξης τους στιγμάτισε με το βασιλικό σήμα.[88] Για τους υπόλοιπους Έλληνες, ο Ηρόδοτος γράφει:
Σ' εκείνο τον χώρο όσους είχαν ακόμη ξίφη και τους άλλους που με χέρια και με δόντια πολεμούσαν τους σκότωσαν οι βάρβαροι τοξεύοντάς τους, αφού κατέστρεψαν το τείχος (ἐν τούτῳ σφέας τῷ χώρῳ ἀλεξομένους μαχαίρῃσι, τοῖσι αὐτῶν ἐτύγχανον ἔτι περιεοῦσαι, καὶ χερσὶ καὶ στόμασι κατέχωσαν οἱ βάρβαροι βάλλοντες...τὸ ἔρυμα τοῦ τείχεος συγχώσαντες)[87]
Βέλη και δόρατα που βρέθηκαν στις Θερμοπύλες
Το 1939, ο Σπυρίδων Μαρινάτος ανακάλυψε ένα μεγάλο αριθμό χάλκινων αιχμών απ' τα περσικά βέλη στον λόφο του Κολωνού.[89] Οι Πέρσες κατέλαβαν τα στενά, αν και έχασαν 20.000 άνδρες.[90] Στη μάχη σκοτώθηκαν και 4.000 Πελοποννήσιοι - κύρια πηγή γι' αυτό τον αριθμό αποτελεί το γνωστό επίγραμμα του Σιμωνίδη. Όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν 3.100 άνδρες πριν τη μάχη, οι οποίοι μπορεί να είχαν συνοδευτεί από 900 είλωτες. Όσον αφορά τους νεκρούς, οι νεκροί Σπαρτιάτες και Θεσπιείς δεν συμπεριλήφθηκαν στον αριθμό νεκρών των Πελοποννήσιων. Γενικά, αυτός ο αριθμός θεωρείται σωστός.[91]
Αποτελέσματα
Κύριο λήμμα: Δεύτερη περσική εισβολή στην Ελλάδα
Αφού βρήκαν το σώμα του Λεωνίδα, μετά τη μάχη, ο Ξέρξης διέταξε να το αποκεφαλίσουν - κάτι ασυνήθιστο για τους Πέρσες, που συνήθιζαν να τιμούν τους γενναίους αντιπάλους τους (όπως τον Πυθέα, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε στη Σκιάθο πριν τη ναυμαχία του Αρτεμισίου).[87][92] Μετά από σαράντα χρόνια, τα λείψανα του Λεωνίδα μεταφέρθηκαν στη Σπάρτη και διοργανώθηκαν ετήσιοι αγώνες προς τιμή του.[86][93]
Μαζί με τη μάχη είχε λήξει και η ναυμαχία του Αρτεμισίου.[94] Μετά τη νίκη τους στις Θερμοπύλες, οι Πέρσες κατέστρεψαν τη Βοιωτία, τις Πλαταιές και τις Θεσπιές, ενώ αργότερα κινήθηκαν για να καταλάβουν την άδεια Αθήνα.[95] Στη Σαλαμίνα, ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Ευρυβιάδης και οι υπόλοιποι Πελοποννήσιοι επέμεναν να προστατεύσουν τον Ισθμό της Κορίνθου, καταστρέφοντας τον μοναδικό δρόμο που οδηγούσε εκεί και χτίζοντας τείχος γύρω από αυτό[96] Ο Θεμιστοκλής, όμως, έπεισε τους Έλληνες να μείνουν στη Σαλαμίνα, όπου πέτυχαν αποφασιστική νίκη.
Ο Ξέρξης, φοβούμενος ότι οι Έλληνες μετά τη νίκη τους στη Σαλαμίνα θα κατέστρεφαν τη γέφυρα του Ελλησπόντου, αποφάσισε να υποχωρήσει με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του[97]. Ο Μαρδόνιος έμεινε με τους στρατιώτες που διάλεξε[98]. Πέρασε τον χειμώνα στη Βοιωτία και στη Θεσσαλία, ενώ οι Αθηναίοι επέστρεψαν στην πόλη τους. Το επόμενο έτος, ο Μαρδόνιος ανακατέλαβε την Αθήνα. Αλλά, οι Έλληνες, υπό την ηγεσία των Σπαρτιατών, αποφάσισαν να τον αντιμετωπίσουν, για αυτό βάδισαν για την Αττική[99]. Ο Μαρδόνιος υποχώρησε στη Βοιωτία, για να εξαναγκάσει τους Έλληνες να πολεμήσουν στις Πλαταιές.[99] Στη μάχη των Πλαταιών, το ελληνικό πεζικό συνέτριψε τους Πέρσες, ενώ στη μάχη της Μυκάλης, ο ελληνικός στόλος πέτυχε σοβαρή νίκη επί του περσικού στόλου.
Σημασία
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιο γνωστές και σημαντικές μάχες στην Ιστορία. Οι Έλληνες αποφάσισαν να πολεμήσουν στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο για να σταματήσουν την προώθηση των Περσών στη Βοιωτία - κατά τον Τομ Χόλλαντ, «αν οι Έλληνες άντεχαν ακόμα μερικές μέρες, οι Πέρσες θα είχαν αναγκαστεί να υποχωρήσουν λόγω έλλειψης φαγητού και νερού».[69] Η μάχη των Θερμοπυλών, κατά τους σύγχρονους ιστορικούς, έληξε με νίκη των Περσών, αν και υπέστησαν περισσότερες απώλειες από τους Έλληνες.[100][101][102]
Παρ' ολ' αυτά, οι Πέρσες κατέλαβαν την Βοιωτία και το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδος,[103] και οι συγκρούσεις Ελλήνων και Περσών συνεχίστηκαν και το επόμενο έτος.[104] Η μάχη των Θερμοπυλών, σύμφωνα με ιστορικούς, έδωσε την ευκαιρία στους Αθηναίους και στον ελληνικό στόλο να προετοιμαστούν κατάλληλα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας[105] - μερικοί άλλοι, όμως, διαφωνούν, καθώς η ναυμαχία της Σαλαμίνας διεξήχθη ένα μήνα μετά τη μάχη των Θερμοπυλών,[106] ενώ οι Έλληνες υπέστησαν βαριές απώλειες και στη ναυμαχία του Αρτεμισίου.[107] Επιπλέον, όπως αναφέρει ο ιστορικός Κόκγουελ, «η ναυμαχία της Σαλαμίνας διεξήχθη ένα μήνα μετά τη μάχη των Θερμοπυλών επειδή η Βοιωτία και η Φωκίδα συνέχισαν να αντιστέκονται»[103] και συνεχίζει λέγοντας ότι «οι Πέρσες πέτυχαν νίκη σε ξηρά και θάλασσα, με τη μεγάλη εισβολή να αποκτά αδαμάντινη επιτυχία...ο Ξέρξης μπορούσε να συγχαρεί τον εαυτό του».[108]
Οι Θερμοπύλες απέκτησαν τεράστια φήμη καθώς ενέπνευσαν τις επόμενες γενιές με το παράδειγμα των λίγων και ανδρείων στρατιωτών του Λεωνίδα. Όπως αναφέρει ο Michel de Montaigne, «οι μετέπειτα νίκες των Ελλήνων και η δόξα τους δεν μπορούν να συγκριθούν με την δοξασμένη πτώση του Λεωνίδα και των ανδρών του».[109] Απ' την άλλη, οι Θερμοπύλες αποτελούν παράδειγμα ηρωϊσμού των ελεύθερων ανδρών που υπερασπίζονται την πατρίδα τους και την ελευθερία τους - ο Χάνσον αναφέρει ότι «η ελευθερία ήταν η κύρια ιδέα για τους Έλληνες και οδήγησε στην αντίσταση τους στις Θερμοπύλες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές».[110] Όσον αφορά τον στρατιωτικό τομέα, οι Θερμοπύλες έδειξαν την ύψιστη στρατιωτική εκπαίδευση των Σπαρτιατών καθώς και την ορθή εκμετάλλευση της διαμόρφωσης του εδάφους.[111]
Μνημεία
Επιτάφιος του Σιμωνίδη
Επιτάφιος με το επίγραμμα του Σιμωνίδη
Ο Σιμωνίδης ο Κείος, μετά τη μάχη, έγραψε ένα από τα πιο γνωστά επιγράμματα. [62] Το επίγραμμα λέγει τα πάρακατω (σύμφωνα με τον Ηρόδοτο):[62]
Ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε
κείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.
Ω ξένε, ανάγγειλε στους Λακεδαιμόνιους ότι εδώ
ταφήκαμε, υπακούοντας στα προστάγματά τους.
Τα επιγράμματα είχαν χρησιμοποιηθεί πολλές φορές σε επιτάφιους και είχαν τη μορφή ελεγειακού δίστιχου.[112] Κατά τον Τζων Ράσκιν, «η υπακοή στην υψηλότερη μορφή της δεν είναι υπακοή στους σταθερούς και υποχρεωτικούς κανόνες, αλλά μια πεπεισμένη ή εθελοντική παραχώρηση σε μια εντολή».[113]
Μνημείο του Λεωνίδα
Κοντά στο πεδίο της μάχης βρίσκεται το μνημείο του Λεωνίδα, κάτω απ' το οποίο φαίνεται η φράση «Μολών λαβέ». Αριστερά του μνημείου υπάρχει ένα μαρμάρινο άγαλμα που αναπαριστά τον Ευρώτα ποταμό, ενώ το μαρμαρινό άγαλμα που βρίσκεται στα δεξιά αναπαριστά την οροσειρά του Ταΰγετου.
Σχετιζόμενοι θρύλοι
Ο Πλούταρχος, στο έργο Λακαινών Αποφθέγματα, αναφέρει ότι ο Λεωνίδας, όταν ρωτήθηκε από τη σύζυγο του, Γοργώ, τι πρέπει να κάνει αν δεν επιστρέψει, εκείνος απάντησε «ἀγαθὸν γαμεῖν καὶ ἀγαθὰ τίκτειν» (μετ: Παντρέψου ένα γενναίο άνδρα και γέννησε γενναία παιδιά).[114] Οι Πέρσες, όταν έφθασαν στις Θερμοπύλες, έστειλαν κατασκόπους (ημεροσκόπους) για να μάθουν πόσους άνδρες είχαν οι Έλληνες. Αυτοί επέστρεψαν λέγοντας ότι είδαν τους Σπαρτιάτες που γυμνάζονταν και χτενίζονταν, αλλά ο Ξέρξης δεν τους πίστεψε και έβαλε τα γέλια. Τότε κάλεσε τον Δημάρατο (εξόριστο Σπαρτιάτη βασιλιά) και του επανέλαβε όσα του είχαν πει οι απεσταλμένοι του. Ο Δημάρατος δήλωσε ότι οι Σπαρτιάτες ήταν οι πιο γενναίοι άνδρες στην Ελλάδα και ότι είχαν την πρόθεση να υπερασπιστούν μέχρι θανάτου τα στενά και κατέληξε λέγοντας ότι αν ο Ξέρξης υποδούλωνε τους Σπαρτιάτες δεν θα υπήρχαν πια άνδρες που θα μπορούσαν να του αντισταθούν.[115]
Ο Πλούταρχος αναφέρεται επίσης στην επίσκεψη των Περσών στη Σπάρτη πριν τη μάχη, όταν πρόσφεραν στον Λεωνίδα τη διοίκηση της Ελλάδος. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς απάντησε ότι προτιμά να πεθάνει για τους Έλληνες παρά να γίνει ο απόλυτος διοικητής τους.[116] Αργότερα οι Πέρσες ζήτησαν την υποταγή των Ελλήνων και τότε ο Λεωνίδας απάντησε Μολὼν λαβέ.[117] Γνωστό είναι και το παράδειγμα του Διηνέκη, ο οποίος όταν οι Πέρσες απείλησαν ότι θα κρύψουν τον ήλιο με τα βέλη τους, απάντησε «καλύτερα, θα πολεμήσουμε υπό σκιάν» - ο Ηρόδοτος επίσης αναφέρει ότι ο Διηνέκης και οι συντρόφοι του είχαν τραβήξει το σώμα του Λεωνίδα τέσσερις φορές μέχρι που έπεσαν στο πεδίο της μάχης.[118]
Όταν έληξε η μάχη, ο Ξέρξης ρώτησε να μάθει γιατί τόσοι λίγοι Έλληνες είχαν υπερασπιστεί τα στενά. Τότε μπροστά του παρουσιάστηκαν Αρκάδες που αυτομόλησαν στο περσικό στρατόπεδο και του απάντησαν ότι οι υπόλοιποι Έλληνες συμμετείχαν στους Ολυμπιακούς Αγώνες, όπου ο νικητής έπαιρνε ένα στεφάνι ελιάς. Ο Τιγράνης, Πέρσης στρατηγός, όταν άκουσε αυτό είπε: «παπαῖ Μαρδόνιε, κοίους ἐπ᾽ ἄνδρας ἤγαγες μαχησομένους ἡμέας, οἳ οὐ περὶ χρημάτων τὸν ἀγῶνα ποιεῦνται ἀλλὰ περὶ ἀρετῆς» (μετ. Αλίμονο, Μαρδόνιε, ενάντια σε τί άνδρες μας έφερες να πολεμήσουμε, σ' αυτούς που δεν πολεμούν για χρήματα αλλά για την αρετή).[119]
Στον λαϊκό πολιτισμό
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί πηγή έμπνευσης σε ποιήματα, τραγούδια, παροιμίες, ταινίες (όπως οι ταινίες «The 300 Spartans» και «300») και βιβλία (όπως το κόμικς 300) με πολεμικά θέματα. Επίσης, ο ηρωισμός των Σπαρτιατών στους Περσικούς πολέμους προκάλεσε ένα φαινόμενο, γνωστό στη Δύση ως λακωνοφιλία. Ο Έλληνας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης είχε γράψει το ποίημα Θερμοπύλες προς τιμή των στρατιωτών που έλαβαν μέρος στη μάχη:
Τιμή σ' εκείνους όπου στην ζωή των
όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
δίκαιοι κι ίσοι σ' όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ' ευσπλαχνία·
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ' εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
Και περισσότερη τιμή τους πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ' οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.[120]
Παραπομπές
↑ Lemprière, p. 10
↑ Greswell, p. 374
↑ 3,0 3,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 186
↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Κτησίας, Περσικά
↑ 5,0 5,1 Holland, p. 394.
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 25
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 24
↑ Sacks, Kenneth (2003). Understanding Emerson: "The American scholar" and his struggle for self-reliance. Princeton University Press. σελ. 157. ISBN 978-0691099828.
↑ Cassin-Scott, Jack (1977). The Greek and Persian Wars 500-323 B.C.. Osprey. σελ. 11. ISBN 9780850452716.
↑ Κικέρων, Περί νόμων I, 5
↑ Ηρόδοτος, Κλειώ (εισαγωγή)
↑ 12,0 12,1 12,2 Holland, σ. xvi–xvii.
↑ Παπαρρηγόπουλος, Βιβλίον Γ΄, κεφ. Γ΄, παράγρ. Α΄)
↑ Ηροδότου Ιστορίαι - Κλασική εποχή
↑ 15,0 15,1 Finley, σ. 15.
↑ Παυσανίας, Φωκικά, ΧΧ, 2
↑ Περί της Ηροδότου κακοηθείας. σελ. 29-32.
↑ Παπαρρηγόπουλος, ο.π.
↑ David Pipes. Herodotus: Father of History, Father of Lies. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις January 27, 2008. Ανακτήθηκε στις 2008-01-18.
↑ Ντυράν, Β΄438, Παπαρρηγόπουλος ο.π.
↑ 21,0 21,1 Holland, σ. 377.
↑ Fehling, σ. 1–277.
↑ Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ
↑ Ηρόδοτος, Καλλιόπη 81
↑ Ηρόδοτος, Τερψιχόρη 95 και Ερατώ 94
↑ Holland, pp. 47-55
↑ Ηρόδοτος, Τερψιχόρη 105
↑ 28,0 28,1 Holland, 171–178
↑ Ηρόδοτος, Ερατώ 44
↑ Ηρόδοτος, Ερατώ 48
↑ Ηρόδοτος, Ερατώ 49
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 133
↑ Ηρόδοτος, Ερατώ 100
↑ Ηρόδοτος, Ερατώ 113
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 5
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 7
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 4-7
↑ Holland, pp. 208-211
↑ 39,0 39,1 Holland, pp213–214
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 35
↑ Πλούταρχος, Θεμιστοκλής 4
↑ Holland, p217–223
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 32
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 145
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 145: Οι Έλληνες ...αποφάσισαν...να πάψουν οι μεταξύ τους έχθρες και πόλεμοι
↑ Holland, p226
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 172
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 173
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 175
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 40
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 206
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 220
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 205
↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 Ηρόδοτος, Πολύμνια 202
↑ 55,0 55,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 201
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 207
↑ Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 11
↑ 58,0 58,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 210
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 203
↑ 60,0 60,1 60,2 Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ 4
↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Macan, παραπομπή στον Ηρόδοτο (Ουρανία 25)
↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 Ηρόδοτος, Πολύμνια 228
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 25
↑ Παυσανίας, Φωκικά, Λοκρών Οζόλων ΧΧ
↑ Green, p140
↑ Bradford, p106
↑ Bury, pp271–282
↑ 68,0 68,1 Lazenby, pp248–253
↑ 69,0 69,1 Holland, pp285-287
↑ Holland, pp262–264
↑ Dore, pp285–286
↑ Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ 6
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 208
↑ 74,0 74,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 223
↑ 75,0 75,1 Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ 7
↑ 76,0 76,1 76,2 Ηρόδοτος VII, 211
↑ 77,0 77,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 212
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 213
↑ Τεγόπουλος, Εφιάλτης
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 215
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 217
↑ 82,0 82,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 218
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 219
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 220
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 222
↑ 86,0 86,1 Ηρόδοτος, Πολύμνια 224
↑ 87,0 87,1 87,2 Ηρόδοτος, Πολύμνια 225
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 222
↑ Crawford, p302
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 24
↑ W.W. How - J. Wells, A Commentary on Herodotus, τ.2, 241. R.W. Macan, Herodotus, The seventh, eighth and ninth books, τ.1, 390
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 181
↑ Παυσανίας, Λακωνικά 14
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 21
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 50
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 71
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 97
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 113
↑ 99,0 99,1 Holland, pp338–341
↑ Tung & Tung, p. 239.
↑ Marozzi, p. 74.
↑ Lazenby, p. 151.
↑ 103,0 103,1 Cawkwell, pp. 105–106
↑ Ηρόδοτος, Καλλιόπη 1
↑ Tung & Tung, p. 239
↑ Greco-Persian Wars: Battle of Thermopylae. HistoryNet. Ανακτήθηκε στις 2009-03-27.
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 1-19
↑ Cawkwell, p. 104.
↑ Michel de Montaigne, Essays Chapitre XXXI : Des Cannibales.
↑ Victor Hanson article. Victor Hanson article. 2006-10-11. Ανακτήθηκε στις 2009-03-27.. Βλ. σχετικά του ιδίου : «Σφαγή και πολιτισμός» έκδ. ΚΑΚΤΟΣ, σ. 87 επ.
↑ Eikenberry, 1996
↑ Uwe Spörl, σελ. 45
↑ Ruskin, p212
↑ Πλούταρχος, Ηθικά
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 209
↑ Πλούταρχος, Ηθικά, 225
↑ Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 11
↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 226
↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 26
↑ Βλ. και Margaret Mitchell Gone With The Wind (Όσα παίρνει ο άνεμος), part three, chapter xvii : "think of Thermopylae!"
Βιβλιογραφία
Lemprière, John (1862). A classical dictionary.
Greswell, Edward (1827). Origines kalendariæ Hellenicæ. E. Duychinck, Collin & co.
Paton, W.R. (Editor and Translator) (1918). The Greek Anthology. W. Heineman.
Macan, Reginald Walter. Herodotus: The Seventh, Eighth & Ninth Books with Introduction and Commentary: Commentary on Herodotus, Histories, book 7, chapter 228. The Perseus Digital Library (Tufts University). σσ. section 8. Ανακτήθηκε στις 2007-10-18.
Campbell, George (1889). The History of Herodotus: Translated into English: Vol. II. MacMillan and Co., Limited.
Bradford, Ernle (2004). Thermopylae: The Battle for the West. Da Capo Press. ISBN 0306813602.
Cartledge, Paul (2006). Thermopylae: The Battle That Changed the World. Woodstock, New York: The Overlook Press. ISBN 1585675660.
Matthews, Rupert (2006). The Battle of Thermopylae: A Campaign in Context. Stroud, Gloucestershire, UK: Tempus Publishing. ISBN 1862273251.
Holland, Tom (2006). Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. New York: Doubleday. ISBN 0385513119.
Bury, J. B.; Russell Meiggs (July 2000). A History of Greece to the Death of Alexander the Great (4th Revised έκδοση). Palgrave Macmillan.
Cawkwell, George (2006). The Greco-Persian Wars. Oxford University Press. ISBN 0199299838.
Green, Peter (1996). The Greco-Persian Wars. University of California Press. ISBN 0520203135.
Green, Peter; Greek History 480-431 B.C., the Alternative Version, University of Texas Press, (2006). p. 59 ISBN 0-292-71277-4
Lazenby, JF. The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd., 1993 (ISBN 0-85668-591-7)
Ruskin, John (1894). Part VIII: Of Ideas of Relation – I. of Invention Formal: Chapter I: The Law of Help. The Complete Works: Modern Painters: Volume the Fifth. New York: Bryan, Taylor and Company.
Robinson, C.E. (2007). Hellas – A Short History of Ancient Greece. Pantheon Books. ISBN 1406766992.
Tung, Douglas S.; Tung, Teresa K. (2010). 36 Stratagems Plus: Illustrated by International Cases. Trafford Publishing. ISBN 1426928068.
Marozzi, Justin (2008). The Way of Herodotus: Travels with the Man Who Invented History. Da Capo Press. ISBN 0306816210.
Merivale, J.K. (1833). From the Greek Anthology by the Late Rev. Robert Bland, and Others: A New Edition: Comprising the Fragments of Early Lyric Poetry, With Specimens of All the Poets Included in Meleager's Garland. Longman, Rees, Orme, Brown, Green, and Longman; and John Murray.
Crawford, Osbert Guy Stanhope (1955). Said and Done: The Autobiography of an Archaeologist. Weidenfeld and Nicolson.
Fehling, D. Herodotus and His "Sources": Citation, Invention, and Narrative Art. Translated by J.G. Howie. Arca Classical and Medieval Texts, Papers, and Monographs, 21. Leeds: Francis Cairns, 1989
Finley, Moses (1972). Introduction. Thucydides – History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner). Penguin. ISBN 0140440399.
Barkworth, Peter R. (1993). "The Organization of Xerxes' Army". Iranica Antiqua XXVII: pages 149–167. Ανακτήθηκε στις 2007-10-18.
Morris, Ian Macgregor (2000). "To Make a New Thermopylae: Hellenism, Greek Liberation, and the Battle of Thermopylae". Greece & Rome 47 (2): pages 211–230. doi:10.1093/gr/47.2.211.
Eikenberry, Lt. Gen. Karl W. (Summer 1996). "Take No Casualties". Parameters: US Army War College Quarterly XXVI (2): pages 109–118. Ανακτήθηκε στις 2007-10-17.
Strachey, Edward (February, 1871). "The Soldiers' Duty". The Contemporary Review (London: Strahan & Co) XVI: pages 480–485.
S. Sacks, Kenneth (1976). "Herodotus and the Dating of the Battle of Thermopylae". The Classical Quarterly 26 (2): 232–248. doi:10.1017/S0009838800033127. Ανακτήθηκε στις 2008-07-05.
Dore, Lyn (2001). Once the War Is Over. Freeman, P.W.M.; Pollard, A.. Fields of Conflict: Progress and Prospect in Battlefield Archaeology. David Brown Book Co.. σελ. pages 285–286. ISBN 978-1-84171-249-9.. The article can be viewed at [1]
Pressfield, Steven (1998). Gates of Fire: An Epic Novel of the Battle of Thermopylae. Doubleday. σελ. 384. ISBN 0385492910.
Golding, William (2002). The Hot Gates. The Sparta pages. Ανακτήθηκε στις 2007-10-20.
Miller, Frank - 300 (Dark Horse Comics, 1999, ISBN 1-56971-402-9)
Spörl, Uwe (2004). Basislexikon Literaturwissenschaft. UTB. σελ. 45. ISBN 9783825224851.
Ιστορίαι Ηροδότου, Βιβλίο Ζ', Πολύμνια
Ιστορίαι Ηροδότου
Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 11
Τεγόπουλος, Γ.; Α. Φιρτάκης (1988). Ελληνικό Λεξικό. Αθήνα: Armonia.
Δεσποτόπουλος, Αλέξανδρος (1971). "Η Μάχη των Θερμοπυλών" στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Β', Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, σελ. 323-327
Omelette, DuFromage (1666). 'Win.Dickus':The great victory of Diamantius from Peiraius.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Commons logo
Τα Κοινά έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Μάχη των Θερμοπυλών
Γιώργος Ε. Αντωνίου. Οι 700 Θεσπιείς στην μάχη των Θερμοπυλών (480 π.Χ). Δήμος Θεσπιέων
.
www.hellenicaworld.com
Τα τελευταία χρόνια, η ελαιοευρωπεΐνη αυτή και ορισμένες άλλες πολυφαινόλες όπως και διάφορα παράγωγά τους έχουν μελετηθεί ως προς την φαρμακολογική τους δράση, ιδιαίτερα την αντιοξειδωτική, βακτηριοκτόνο και βακτηριοστατική δράση, καθώς και τη μείωση της "συγκόλλησης" των αιμοπεταλίων (
