Νίκος Καββαδίας

Ιστορία των Ομηρικών Επών υπό Γ.Μιστριώτου 1867

Οι Βησιγότθοι στην Ελλάδα και οι καταστροφές που προκάλεσαν στην Πελοπόννησο (396-397)

Ποιοι ήταν οι Βησιγότθοι - Η εγκατάστασή τους στη Θράκη - Η εκλογή του Αλάριχου ως αρχηγού τους- Η κάθοδός τους προς τη νότια Ελλάδα- Γιατί έφυγαν από την Αθήνα χωρίς να προκαλέσουν καταστροφές;- Οι Βησιγότθοι στην Πελοπόννησο και οι βανδαλισμοί σε Κόρινθο, Άργος και Σπάρτη- Η εγκατάστασή τους στην Αρκαδία και η εκδίωξή τους από τους Βυζαντινούς προς την Ήπειρο.

Ο ελλαδικός χώρος από την αρχαιότητα έχει γίνει στόχος επιδρομών πολλών βαρβάρων. Σε αρκετά άρθρα μας έχουμε αναφερθεί σε ορισμένους από αυτούς (Γαλάτες, Έρουλους, Σλάβους κ.α.). Μια σύντομη αναφορά έχουμε κάνει και για την επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου, αναφερόμενοι κυρίως στην περιήγηση του βάρβαρου ηγεμόνα στην Αθήνα. Αν η Αθήνα όμως δεν αντιμετώπισε προβλήματα από τους Βησιγότθους θα δούμε στη συνέχεια το γιατί, δεν έγινε το ίδιο και με άλλες ελληνικές πόλεις κυρίως στην Πελοπόννησο που καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς: Κόρινθος, Άργος και Σπάρτη λεηλατήθηκαν από τους βάρβαρους με αποτέλεσμα πολλά αρχαία μνημεία να καταστραφούν. Ποιοι ήταν όμως οι Βησιγότθοι και πώς έφτασαν στο νοτιότερο άκρο της ηπειρωτικής Ελλάδας;

Οι Βησιγότθοι και οι συγκρούσεις τους με Ρωμαίους και Βυζαντινούς

Οι Βησιγότθοι ήταν αρχαίος γερμανικός λαός, ένας από τους δύο μεγάλους κλάδους των Γότθων. Αρχική τους κοιτίδα ήταν η περιοχή στα δυτικά του ποταμού Δνείστερου γι’ αυτό και ονομάστηκαν και Βησιγότθοι (Γότθοι της Δύσης) σε αντιδιαστολή με τους Οστρογότθους (Γότθοι της Ανατολής). Η πρώτη σύγκρουση ανάμεσα σε Ρωμαίους και Βησιγότθους έγινε το 213 όταν τους αντιμετώπισε ο αυτοκράτορας Καρακάλλας. Όμως το 239 πέρασαν τον Δούναβη, έφτασαν στη Μαρκιανούπολη και αφού ρήμαξαν την περιοχή ως τον Εύξεινο Πόντο αποσύρθηκαν στον Δούναβη έναντι χρηματικής αποζημίωσης. Μετά από 10 χρόνια με ηγεμόνα τους τον Κνίβα έφτασαν ως τη βόρεια Θράκη και αφού νίκησαν τους Ρωμαίους σε μια μάχη όπου σκοτώθηκαν ο αυτοκράτορας Δέκιος και ο γιος του κατέλαβαν τη Φιλιππούπολη. Ο αυτοκράτορας Γάλλος αναγκάστηκε να τους καταβάλει ετήσιο φόρο, ο Κλαύδιος τους νίκησε επανειλημμένα ενώ ο Αυρηλιανός τους παραχώρησε το μεγαλύτερο μέρος της Δακίας. Το 322 τους αναχαίτισε ο Μέγας Κωνσταντίνος. Στα μέσα του 4ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στη Μοισία ως φόρου υποτελείς στο Βυζάντιο. Σύντομα όμως επαναστάτησαν λόγω της βαριάς φορολογίας και υπό την ηγεσία του Φριτίγερνου κατατρόπωσαν τους Βυζαντινούς στη μάχη της Αδριανούπολης (378) όπου σκοτώθηκε και ο αυτοκράτορας Ουάλης (δείτε και το σχετικό μας άρθρο στις 17/3/2018). Ο Θεοδόσιος ο Μέγας ακολούθησε συμβιβαστική πολιτική. Μετά τη σύναψη ειρήνης, τους δέχθηκε στο κράτος ως συμμάχους ενώ εκείνοι ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό αν και ακολούθησαν την αίρεση του Αρειανισμού.

Η συμφωνία αυτή κλείστηκε το 382 και οι Βησιγότθοι λάμβαναν μεν σημαντική οικονομική ενίσχυση και τους επιτρεπόταν να εγκατασταθούν μόνιμα στη Θράκη, όμως ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν ως επικουρικό σώμα τον βυζαντινό στρατό στους πολέμους που αυτός θα έκανε. Έτσι το 394 το μεγαλύτερο τμήμα των Βησιγότθων υποχρεώθηκε ν’ ακολουθήσει τον Θεοδόσιο ο οποίος έπρεπε να εκστρατεύσει στην Ιταλία για ν’ αντιμετωπίσει τον σφετεριστή του θρόνου Ευγένιο. Ο Θεοδόσιος επικράτησε, όμως πριν προλάβει να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη πέθανε τον Ιανουάριο του 395. Άφησε διαδόχους τους δύο νεαρούς γιους του: τον Αρκάδιο στην Ανατολή και τον Ονώριο στη Δύση, που επιτροπεύονταν από δύο ισχυρούς άνδρες: τον Ρουφίνο στην Ανατολή και τον Στηλίχωνα στη Δύση. Ο Στηλίχων ,βανδαλικής καταγωγής που είχε παντρευτεί την ευγενή Σερένα, είχε αναλάβει την ηγεσία του ενιαίου στρατού της αυτοκρατορίας: δηλαδή του τμήματος που είχε φέρει μαζί του ο Θεοδόσιος από την Ανατολή και των υπολειμμάτων του στρατού του Ευγένιου που είχαν προσχωρήσει στον αυτοκρατορικό στρατό. Η Συνθήκη που είχε υπογράψει ο Θεοδόσιος με τους Βησιγότθους έπαψε να ισχύει μετά τον θάνατό του. Ο αυτοκράτορας Αρκάδιος όφειλε να ανανεώσει τη Συνθήκη αυτή. Λόγω και των πολλών απωλειών τους στην Ιταλία (ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι οι Βησιγότθοι έχασαν 10.000 άνδρες αριθμός μάλλον εξωπραγματικός), θέλοντας να εξασφαλίσουν τη διαπραγμάτευση με τους Βυζαντινούς έκαναν σχέδια για νέο διακανονισμό που ήθελαν να είναι ευνοϊκότερος από την προηγούμενη συνθήκη. Μετά από πολλές διαβουλεύσεις οι Βησιγότθοι πέτυχαν να επιστρέψουν στις οικογένειές τους στη Θράκη. Εκεί εξέλεξαν ως αρχηγό τους τον νεαρό και ριψοκίνδυνο Αλάριχο(370-410). Ο Αλάριχος τέθηκε επικεφαλής όλων των Βησιγότθων που κινήθηκαν προς την Κωνσταντινούπολη. Υπάρχουν αναφορές για 20.000 πολεμιστές και τις οικογένειές τους που δεν αποκλείεται να έφτασαν όλοι μαζί στην πρωτεύουσα. Μπροστά έφιπποι πήγαιναν οι μάχιμοι άνδρες, που προστάτευαν τον άμαχο πληθυσμό που ακολουθούσε πάνω σε άμαξες.

Υπολογίζεται ότι οι μάχιμοι άνδρες ήταν 20.000 και μαζί με τα μέλη των οικογενειών τους έφταναν τις 100.000. Στην Κωνσταντινούπολη θορυβήθηκαν πολύ από την παρουσία των Βησιγότθων έξω από την πόλη. Ακόμα και αν η συμπεριφορά τους ήταν ειρηνική, οι καταστροφές που προκαλούσαν στο πέρασμά τους μόνο για να συντηρηθούν ήταν μεγάλες. Ο Ρουφίνος βγήκε έξω από τα τείχη της Πόλης για να διαπραγματευθεί μαζί τους και να τους πείσει να αλλάξουν πορεία. Δυστυχώς οι πηγές της εποχής δεν αναφέρουν τι ειπώθηκε στις διαπραγματεύσεις αυτές. Αρκούνται να αναφέρουν ότι ο Ρουφίνος δεν φορούσε τη στολή του ανώτατου βυζαντινού αξιωματούχου αλλά την παραδοσιακή φορεσιά των Γότθων. Φαίνεται ότι ο Αλάριχος ήθελε να του δοθεί κάποιο ανώτατο στρατιωτικό αξίωμα και οι μάχιμοι Βησιγότθοι να ενταχθούν στον τακτικό αυτοκρατορικό στρατό κάτι που θα τους εξασφάλιζε οικονομικά ,αλλά ο Ρουφίνος δεν ικανοποίησε αυτά τους τα αιτήματα. Για τις διαπραγματεύσεις Ρουφίνου-Αλάριχου και τους πιθανούς όρους της συμφωνίας τους έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις όπως γράφει ο Ευάγγελος Χ. Χρυσός. Φαίνεται ότι ο Ρουφίνος επέτρεψε ανεπίσημα στους Βησιγότθους να συνεχίσουν την πορεία τους προς άλλη κατεύθυνση ,με την ανοχή του βυζαντινού κράτους.

Βέβαια η άλλη κατεύθυνση ήταν η Ελλάδα που ανήκε πια στην υπαρχία του Ανατολικού Ιλλυρικού, η οποία υπαγόταν στο Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος.

Οι Βησιγότθοι στην Ελλάδα

Έτσι μετά την άτυπη συγκατάθεση του Ρουφίνου, ο Αλάριχος με τους Βησιγότθους κινήθηκαν προς την Ελλάδα. Όπως γράφει ο Ζώσιμος όλες οι περιοχές ήταν ανυπεράσπιστες και θα υπέκυπταν χωρίς δυσκολία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν όσα γράφει ο Ζώσιμος για τον Ρουφίνο και τον Στηλίχωνα. Ο Στηλίχων ήταν έξαλλος με τον Ρουφίνο που επιδίωκε να αποκτήσει στην Ανατολή εξουσία αντίστοιχη με τη δική του.

Ζήτησε από τον Αρκάδιο να αναλάβει τον έλεγχο της κατάστασης και στο Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος, γιατί όπως ισχυριζόταν, λίγο πριν πεθάνει ο Θεοδόσιος, του είχε αναθέσει την κηδεμονία και των δύο αυτοκρατόρων.

Ο Ρουφίνος ο οποίος είχε αντιληφθεί τις προθέσεις του Στηλίχωνα,αναζητούσε τρόπους για να εμποδίσει τη μετακίνησή του στην Ανατολή, ενώ ταυτόχρονα επιχείρησε να εκμηδενίσει την εξουσία που ασκούσε ο Αρκάδιος στον στρατό. Για να πετύχει όλα αυτά όμως, χρειαζόταν και τους κατάλληλους συνεργούς, τους οποίους και βρήκε. Αυτοί ήταν ο Αντίοχος, τον οποίο και διόρισε ανθύπατο της Ελλάδας, γιατί ήθελε ν’ ανοίξει τον δρόμο για τους Βάρβαρους εισβολείς και να την αφανίσει. Ο Ζώσιμος γράφει για τον Αντίοχο, ότι ήταν γιος του Μουσώνιου, Έλληνα στο θρήσκευμα και άνθρωπος υψηλής παιδείας («… Έλλην ανήρ και παιδείας ήκων εις άκρον…») και ήταν κυριολεκτικά «ένα όργανο του κακού», σε αντίθεση με τους δύο αδελφούς του Μουσώνιο, που είχε το όνομα του πατέρα του και τον Αξίοχo, οι οποίοι διακρίνονταν για την παιδεία και την εντιμότητά τους.

Επίσης, ο Ρουφίνος όρισε ως διοικητή της φρουράς των Θερμοπυλών, που από την εποχή του Λεωνίδα ήταν στρατηγικής σημασίας, καθώς εκεί μπορούσε να οργανωθεί άμυνα λόγω της στενότητας του περάσματος (μόλις 12 μέτρα πλάτος), σε όσους εισβολείς επιδίωκαν να κατέβουν προς τη Βοιωτία, την Αττική και την Πελοπόννησο, τον Γερόντιο, που ήταν πρόθυμος να υπηρετήσει τα σχέδια εναντίον του κράτους.

Έτσι ο Αλάριχος με τους Βησιγότθους, έφυγαν από τη Θράκη και κατευθύνθηκαν προς τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασμά τους (396). Στη Θεσσαλία, έσπευσε να τους αντιμετωπίσει ο Στηλίχων επικεφαλής του ενιαίου αυτοκρατορικού στρατού. Λίγο πριν τη σύγκρουση με τους Βησιγότθους όμως, ο Στηλίχων έλαβε διαταγή του Αρκάδιου (δηλαδή του Ρουφίνου), ν’ αφήσει ανενόχλητους τους Βησιγότθους και να στείλει στην Κωνσταντινούπολη τις μονάδες του στρατού που προέρχονταν από το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Όπως γράφει ο Ε. Χρυσός, οι ιστορικοί δεν μπορούν να συμφωνήσουν για τον σκοπό της εκστρατείας του Στηλίχωνα και τη διαταγή του αυτοκράτορα για τη διακοπή της. Προσθέτει, πως όταν οι δυνάμεις που αποδέσμευσε ο Στηλίχων υπακούοντας στις εντολές της Κων/πολης έφτασαν στην πρωτεύουσα, αμέσως σκότωσαν τον Ρουφίνο μπροστά μάτια του Αρκάδιου.

Μετά την αποχώρηση του βυζαντινού στρατού, οι Βησιγότθοι έφτασαν στις Θερμοπύλες. Ο Γερόντιος απέσυρε τη φρουρά και οι Βησιγότθοι συνέχισαν την πορεία τους προς τον νότο ανεμπόδιστα. Γράφει σχετικά ο Ζώσιμος: «Οι Βάρβαροι ρίχτηκαν στη διαρπαγή του έτοιμου πλούτου της υπαίθρου και αφάνισαν τις πόλεις ολοκληρωτικά, σκοτώνοντας όλο τον ανδρικό πληθυσμό, μέχρι και τους εφήβους, και αιχμαλωτίζοντας αγεληδόν τα γυναικόπαιδα με όλο το βίος».

Ισοπέδωσαν και λεηλάτησαν ολόκληρη τη Βοιωτία, εκτός από τη Θήβα που ήταν καλό οχυρωμένη. Ο Αλάριχος καθώς βιαζόταν να κυριεύσει την Αθήνα, δεν μπήκε καν στον κόπο να πολιορκήσει τη Θήβα και συνέχισε την πορεία του προς τον νότο.

Λεηλάτησε την Αττική, κατέλαβε τον Πειραιά και στράφηκε προς την Αθήνα. Όμως, όπως γράφει ο Ζώσιμος, αν και ο Αλάριχος πίστευε αρχικά ότι θα καταλάμβανε την Αθήνα εύκολα καθώς οι κάτοικοί της θα παραδίδονταν λόγω έλλειψης τροφίμων και εφοδίων «έμελλε η πανάρχαια πόλη, ακόμα και σ’ αυτούς τους ασεβείς χρόνους, να αποσπάσει τη θεϊκή εύνοια και να μείνει απόρθητη… Όταν ο Αλάριχος πολιόρκησε με όλο το στρατό του την πόλη, είδε να γυροφέρνει πάνω στα τείχη της οπλισμένη η πρόμαχος Αθηνά, όπως την βλέπουμε στα αγάλματα, έτοιμη να αντισταθεί στον εχθρό και πλάι στα τείχη είδε τον ήρωα Αχιλλέα, όπως τον παρουσίασε ο Όμηρος στους Τρώες, τότε που οργισμένος μαχόταν να πάρει εκδίκηση για τον θάνατο του Πατρόκλου».

Έντρομος και έκπληκτος ο Αλάριχος, εγκατέλειψε την πολιορκία και έστειλε ανθρώπους του στην Αθήνα για διαπραγματεύσεις. Οι Αθηναίοι δέχτηκαν τις προτάσεις του και αφού ανταλλάχθηκαν όρκοι, ο Αλάριχος μπήκε με μια μικρή συνοδεία στην Αθήνα. Οι κάτοικοι τον δέχτηκαν όσο πιο φιλικά μπορούσαν κι εκείνος αφού λούστηκε, συνέφαγε με τους πρόκριτους της πόλης, πήρε τα δώρα που του πρόσφεραν κι έφυγε χωρίς να βλάψει την Αθήνα.

Φεύγοντας από την Αθήνα, ο Αλάριχος κατέλαβε χωρίς αντίσταση τα Μέγαρα και συνέχισε την πορεία του προς την Πελοπόννησο.

Οι Βησιγότθοι καταστρέφουν πόλεις της Πελοποννήσου

Την άμυνα του Ισθμού είχαν αναλάβει ο Αντίοχος και ο Γερόντιος, οι οποίοι δεν αντιστάθηκαν στον Αλάριχο και τον άφησαν να μπει στην Πελοπόννησο. Πρώτη πόλη που γνώρισε την καταστροφική μανία των εισβολέων, ήταν η Κόρινθος. Το μέγεθος των καταστροφών, διαπιστώθηκε και από τις ανασκαφές της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής.

Τότε φαίνεται ότι καταστράφηκε και το ιερό του Ποσειδώνα στον Ισθμό. Ο Αλεξανδρινός ποιητής Κλαυδιανός, που έγραφε έμμετρους πολιτικούς λόγους, περιέγραψε το 398 τα γεγονότα με μια δόση υπερβολής: «Αν είχε αποφευχθεί η καταστροφή, δεν θα θερμαίνονταν τα κύματα από τις δύο θάλασσες της Κορίνθου (τον Κορινθιακό και τον Σαρωνικό Κόλπο) από τις φλόγες της καιόμενης πόλεως».

Μετά την Κόρινθο, οι Βησιγότθοι λεηλάτησαν τις γειτονικές κωμοπόλεις. Τότε βρήκε τραγικό θάνατο και ο επιφανής φιλόσοφος και ζωγράφος από τη Βιθυνία Ιλάριος, που είχε διδάξει για χρόνια φιλοσοφία στην Αθήνα. Στο κτήμα του στην Κορινθία, κατακρεουργήθηκε μαζί με τους υπηρέτες του (Ευνάπιος, «Βίοι Σοφιστών» VII 1, 12). Επίσης, ίχνη καταστροφής που συνδέονται με την επιδρομή των Βησιγότθων ήρθαν στο φως κι από τις ανασκαφές στον Φλιούντα.

Επόμενη μεγάλη πόλη που καταστράφηκε και λεηλατήθηκε από τους Βησιγότθους, ήταν το Άργος. Σε τάφο κοντά στις Μυκήνες βρέθηκαν χρυσά κοσμήματα, δύο βραχιόλια σε σχήμα φιδιού κι ένα διάδημα (ταινία ή στέμμα που φοριόταν στο κεφάλι ως σύμβολο εξουσίας ή κόσμημα), φτιαγμένα από Βησιγότθους τεχνίτες ή με βησιγοτθικά πρότυπα. Την ίδια τύχη με το Άργος, είχε και η Σπάρτη, η οποία ίσως να είχε σωθεί αν είχαν φερθεί καλύτερα οι άρχοντές της. Αντιγράφοντας τον Ευνάπιο, ο Ζώσιμος γράφει ότι η Σπάρτη «… εξαιτίας της πλεονεξίας των Ρωμαίων δεν είχε πια μήτε όπλα, μήτε άνδρες να την προστατεύσουν, παρά μόνο προδότες κυβερνήτες, πρόθυμους να υπηρετήσουν τις ορέξεις των ισχυρών σε οτιδήποτε θα μπορούσε να φέρει γενική καταστροφή. Από τη Λακωνία, οι Βησιγότθοι κατευθύνθηκαν προς την Αρκαδία. Εκεί, αντιστάθηκε με επιτυχία μόνο η Τεγέα, χάρη στο σθένος ενός άρχοντά της, του Ρούφου.

Στην Αρκαδία οι Βησιγότθοι έμειναν περίπου ενάμιση χρόνο. Ο Ευάγγελος Χρυσός, θεωρεί ότι έψαχναν τόπο να εγκατασταθούν μόνιμα και «ίσως σ’ αυτό απέβλεπε σιωπηρά και ανομολόγητα και η κεντρική κυβέρνηση της Κωνσταντινουπόλεως, που τους άφησε ανενόχλητους να φτάσουν και να εγκατασταθούν στην Αρκαδία».

Ωστόσο, την άνοιξη του 397, ο Στηλίχων επέστρεψε στην Ελλάδα, αυτή τη φορά για να διώξει τους Βησιγότθους.

Ο υμνητής του Κλαυδιανός, γράφει για μάχες και μεγάλες νίκες του Στηλίχωνα στο Λύκαιον Όρος, στον Ερύμανθο, στο Μαίναλο και στους ποταμούς Λάδωνα και Αλφειό.

Οι Βησιγότθοι υποχρεώθηκαν να καταφύγουν στο όρος Φολόη, όπου θα μπορούσε όμως εύκολα να τους συντρίψει ο Στηλίχων, καθώς τους τελείωναν τα εφόδια. Όμως, όπως γράφει ο Ζώσιμος, « το έριξε στην καλοπέραση και παρασύρθηκε από κωμικούς μίμους και πρόστυχες γυναίκες, αφήνοντας τους στρατιώτες του να αρπάξουν όσα αγαθά δεν πρόλαβαν να λεηλατήσουν οι βάρβαροι».

Την απειθαρχία των στρατιωτών του Στηλίχωνα, καυτηριάζει και ο A. Cameron. Τελικά, οι Βησιγότθοι έφυγαν ανενόχλητοι από την Πελοπόννησο και έφτασαν στην Ήπειρο, όπου προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές.

Παλαιότερα, επικρατούσε η άποψη, με βάση ένα χωρίο του Ζώσιμου, ότι οι Βησιγότθοι πήραν άδεια να εγκατασταθούν στην Ήπειρο, όπου και έμειναν 4 χρόνια (397-401). Ωστόσο νεότερες μελέτες, έδειξαν ότι η εγκατάσταση τους, δεν έγινε στην Ήπειρο αλλά στη Μακεδονία και συγκεκριμένα στην Ημαθία. Όπως, ίσως είναι γνωστό, οι Βησιγότθοι στη συνέχεια κατευθύνθηκαν προς την Ιταλία και το 410 λεηλάτησαν τη Ρώμη και εγκαταστάθηκαν τελικά στην Ισπανία, όπου εξοντώθηκαν από τους Άραβες γύρω στο 710. Ο Στηλίχων, εμφανίστηκε ως ελευθερωτής της Ελλάδας, μέσα από τους στίχους του Κλαυδιανού: “resurgerns aegra caput mediis erexit Grecia flammis”.

Δηλαδή: «Η εξουθενωμένη Ελλάδα ξανασήκωσε το κεφάλι της μέσα από τις φλόγες».

Σίγουρα οι Βησιγότθοι προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα τον 19ο αιώνα, διαπρεπείς ιστορικοί, όπως ο Γκρεγκορόβιους και ο Χέρτσμπερκ, τους «χρέωναν» ακόμα και καταστροφές στην Ολυμπία.

Μεταγενέστερες όμως έρευνες, έδειξαν ότι ο ναός του Δία στην Ολυμπία καταστράφηκε από τον ισχυρότατο σεισμό της 21ης Ιουλίου 365, με επίκεντρο τη Γόρτυνα της Κρήτης (Π. Χιώτης, «Ιστορική έποψη περί σεισμών εν Ελλάδι και ιδίως εν Ζακύνθου», 1886-1887). Ο σεισμός μεγέθους 8,2 Ρίχτερ κατέστρεψε δέκα πόλεις της Κρήτης και πολλές ακόμα σε Ελλάδα, Ιταλία, Δαλματία, Λιβύη, Αίγυπτο και Παλαιστίνη. Αλώβητη έμεινε μόνο η Αθήνα και η υπόλοιπη Αττική, οι οποίες εκείνο το έτος έκαναν δημόσια τελετή για τον Αχιλλέα.

Πάντως σίγουρα οι Βησιγότθοι κατέστρεψαν το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Η δημογραφική και οικονομική καταστροφή που προκάλεσαν στην Πελοπόννησο ήταν τεράστια, όπως φαίνεται και από δύο αυτοκρατορικά διατάγματα στον Θεοδοσιανό κώδικα(438) που ρυθμίζουν ζητήματα της Αχαΐας. Δυστυχώς, οι επιδρομές των βαρβάρων στην Ελλάδα δεν τελείωσαν τότε. Πιθανότατα όμως, οι Βησιγότθοι εκτός από ερείπια και καμένη γη, δεν άφησαν κανένα άλλο ίχνος στη χώρα μας…

Πηγές: Ευάγγελος Χ. Χρυσός, «ΟΙ ΒΗΣΙΓΟΤΘΟΙ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (396-7 μ.Χ.)», ΠΡΑΚΤΙΚΑ Β’ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΑΘΗΝΑ 1981-1982 ΖΩΣΙΜΟΣ, «ΝΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ 2007.

ΠΗΓΗ: https://www.protothema.gr/

πηγή

Ο εχθρός προ των πυλών : Κβαντικοί υπολογιστές και χάκερ

Social media εικονικές "φιλίες" και πραγματικότητα! Μια άποψη!

Instagram Facebook Twitter Tik-Tok και άλλων έχουν μπει για τα καλά στην ζωή μας κάθε μέρα!
Ακολουθούμε και μας ακολουθούν εκατοντάδες ή ορισμένοι έχουν και χιλιάδες άτομα!
Ας δούμε τι λένε γι αυτό..👀

10 κατηγορίες που πρέπει να σκεφτείς γιατί ακολουθείς!

Πλέον το instagram-Facebook-Twitter κλπ έχουν γίνει βασικό στοιχείο της καθημερινότητάς μας. Φωτογραφίες, ιστορίες, like, follow και unfollow, μηνύματα και χίλια δυο πράγματα μας απασχολούν. Ξαφνικά γίναμε όλοι φωτογράφοι και έχουμε απώτερο σκοπό να εντυπωσιάσουμε με τις φωτογραφίες μας και γενικότερα με το περιεχόμενο που θέλουμε να προβάλλουμε, είτε αυτό είναι ένα προϊόν είτε ο ίδιος μας ο εαυτός.

Στην αρχή δεν ξέραμε τι μας γινόταν με τη συγκεκριμένη εφαρμογή και ακολουθούσαμε μόνο άτομα που γνωρίζαμε. Κι όταν ήρθαν οι ιστορίες, όλοι τρέξαμε να ανεβάσουμε τι κάναμε στη μέρα μας, αν και η συγκεκριμένη εφαρμογή δεν είχε την πρωτιά στην ιδέα (προηγήθηκε το snapchat). Μέχρι που φτάσαμε σε μια εποχή που ακολουθούμε άτομα που δεν ξέρουμε και που υπάρχουν άνθρωποι που μας λένε ότι δεν έχουν instagram και τους κοιτάζουμε λες κι είναι εξωγήινοι.

Εντάξει, ευτυχώς το instagram προνόησε και δημιούργησε τα hide κι έτσι γλιτώνουμε από την αρχική μας δημοσιεύσεις και ιστορίες που δε θέλουμε να δούμε. Αλήθεια όμως, γιατί να τους έχουμε στο hide και να μην κάνουμε ένα unfollow να πάνε στο καλό; Είτε από ευγένεια επειδή είναι κάποιος γνωστός μας και φοβόμαστε μην παρεξηγηθεί, είτε επειδή είμαστε αυτοί που ασχολούμαστε και δε θέλουμε να μας κάνουν και εμάς unfollow (εάν μας ακολουθούν), είτε γιατί έχουμε τόσους ακόλουθους πλέον που βαριόμαστε να ασχοληθούμε. Ποιοι όμως είναι οι πρώτοι στην λίστα με τα unfollow που πρέπει να έχουμε υπόψιν μας;

1. Πρώην και παλιοί φίλοι. Εκτός αν σκέφτεσαι επανασυνδέσεις. Αν όχι, γιατί να βλέπεις κάθε μέρα τι κάνουν εφόσον δεν έχετε πια καμία σχέση; Και το ότι το unfollow είναι ανώριμη συμπεριφορά, άραγε γιατί το λένε τελικά; Δηλαδή δεν έχω το δικαίωμα απλώς να μη θέλω να βλέπω τι κάνεις γιατί μπορεί να είναι ψυχοφθόρο για μένα και πρέπει να θεωρούμαι ανώριμος για αυτό; Άνθρωποι που τα ποστ τους σου δημιουργούν έντονες συναισθηματικές αναταραχές είναι καλύτερο να μην υπάρχουν στη ζωή σου -ή έστω στο instagram σου.

2. Όσους κάνουν giveaway. Εκτός αν είσαι εσύ ή οι φίλοι σου. Αλήθεια τώρα, πήραν το follow σου επειδή ήλπιζες να κερδίσεις εκείνα τα καλλυντικά, και τελικά κατέληξες να τους βλέπεις να ποζάρουν στην αρχική σου καλοντυμένους στα πιο κλασσάτα μέρη της πόλης. Τα καλλυντικά πουθενά εννοείται…

3. Εκείνους με τα κακά memes που μόνο αστεία δεν είναι και τις απόψεις που διαφωνείς καθέτως. Κάποια από αυτά επαναλαμβάνονται κιόλας -ίσως είναι και προσβλητικά- και με το ζόρι κρατιέσαι να μη στείλεις ένα μηνυματάκι και να τους απαντήσεις κατάλληλα. Να μην απαντήσεις, απλώς πάτα unfollow.

4. Tα ζευγαράκια με κοινό λογαριασμό. Το πιθανότερο είναι να βλέπεις κοινές φωτογραφίες με περιγραφές τύπου «σε αγαπάω ζωή μου», «για πάντα μαζί», στιγμές από κάποιο ταξίδι και όλα τα ρομαντικά πράγματα που προφανώς δεν μπορούν να κρατήσουν μόνο για τον εαυτό τους. Να σας ακολουθήσω στους ξεχωριστούς λογαριασμούς σας βρε παιδιά. Βασικά έχετε;

5. Εσάς που ανεβάζετε ότι συνεχώς πάτε γυμναστήριο, που μας δείχνετε τη διατροφή σας αναλυτικότατα κάθε μέρα, ίσως να σας δικαιολογούσα αν ήσασταν διατροφολόγοι ή γυμναστές. Πιστεύετε ότι ενδιαφέρει το κοινό σας ή είναι ένας τρόπος να σας επαινέσουμε που πάτε γυμναστήριο και να σας θαυμάσουμε; Όχι, κουράζετε.

6. Εκείνοι με τις απεριόριστες ιστορίες και ποστ κάθε μέρα. Ακολουθώ κι άλλα άτομα, θέλω να βλέπω κι άλλα άτομα στην αρχική μου, όχι μόνο τη φάτσα σου. Εντάξει, είδαμε το meme σου, είδαμε το τραγούδι που ανέβασες κι εμείς κι εκείνος για τον οποίον το ανεβάζεις. Είδαμε τη φάτσα σου, τις φίλες σου, τι έκανες στις 2 το μεσημέρι, στις 5 το απόγευμα και στις 12 το βράδυ. Μάθαμε πού μένεις, τους πρώην σου, τα μέρη που συχνάζεις, ε μόνο την τουαλέτα σου δεν έχουμε δει. Ή μήπως μας την έδειξες κι αυτή;

7. Εσάς που απαντάτε όλη την ώρα σε κάποια ιστορία και μας πρήζετε, να το πω ευγενικά. Γυπαετοί όλοι του κόσμου ενωθείτε κι ακούστε. Το ότι σας ακολουθήσαμε δε σημαίνει ότι σας γουστάρουμε κιόλας. Αν γουστάραμε, θα το ξέρατε. Στο επόμενο μήνυμα ξέρετε τι ακολουθεί. Άντε bye.

8. Εκείνοι που το περιεχόμενο του προφίλ τους δεν είναι αισθητικά όμορφο. Φωτογραφίες από κινητό πολύ κακής ποιότητας, σέλφι και ένα προφίλ άχαρο. Θέλω να ανοίγω την αρχική μου και να βλέπω εικόνες που ταιριάζουν με την αισθητική μου. Πειράζει;

9. Όλους εσάς που δε με ακολουθείτε πίσω, εκτός αν μου προσφέρετε κάτι από το προφίλ σας (επιχειρήσεις, γνωστά πρόσωπα). Αν δε με έχετε, γιατί να σας έχω;

10. Παλιούς συμμαθητές και συμφοιτητές που τους έκανες follow από ευγένεια. Αλήθεια τώρα ανήκουν στο παρελθόν, δε νομίζω να ξαναμιλήσετε, άσε που δε βλέπουν καν τις ιστορίες σου και σε έχουν στο mute -κι αυτοί το ίδιο σκέφτονται καταβάθος. Ευκαιρία να το κάνεις πρώτος.

Όπως και να έχει, αν πιάσεις τον εαυτό σου να γκρινιάζει βλέποντας ένα συγκεκριμένο λογαριασμό, μάλλον ξέρεις τι πρέπει να κάνεις.


Εγώ σας τα είπα και νίπτω τας χείρας μου 
Πολύ προσεκτικά!

πηγή

Πώς η γενιά Z μπορεί να διευκολύνει την απομόνωση με τη βοήθεια της τεχνολογίας

Τώρα είναι η καλύτερη στιγμή να χρησιμοποιήσεις τις τεχνολογικές σου γνώσεις για να βοηθήσεις τις μεγαλύτερες γενιές.

Στα επόμενα 3 λεπτά θα μάθεις:
-Γιατί η τεχνολογία είναι σύμμαχος.
-Πώς μπορεί να γενιά Ζ να βοηθήσει.

Όλοι έχουμε επηρεαστεί, αλλά ιδιαίτερα η γενιά Z. Τα σχολεία τους έχουν κλείσει, οι ζωές τους έχουν αλλάξει δραματικά. Τα Πανεπιστήμια έχουν κλείσει και όλοι οι φοιτητές είναι σπίτι.

Έχουν κλείσει καταστήματα, οι αεροπορικές ακυρώνουν τις πτήσεις, συνέδρια έχουν ακυρωθεί, τα εστιατόρια έχουν κλείσει. Η κοινωνία σταματά να λειτουργεί για μερικές εβδομάδες.

Καθώς αντιμετωπίζουμε αυτές τις ριζικές αλλαγές, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τώρα δεν είναι η ώρα για πάρτι ή κοινωνικοποίηση. Ενώ αυτό μοιάζει προφανές, πολλοί άνθρωποι δεν παίρνουν τον ιό στα σοβαρά και αυτή η συμπεριφορά δεν βοηθά την κοινωνία εν γένει, δεν βοηθά στον περιορισμό του ιού. Γι’ αυτό πρέπει να υποδείξουμε τη σωστή συμπεριφορά μέσω της δικής μας στάσης.

Ο στόχος είναι να περιοριστεί η μετάδοση, όχι να εξαλειφθεί: χάσαμε αυτήν την ευκαιρία. Αλλά μπορούμε να την επιβραδύνουμε, αν δείξουμε καλή συμπεριφορά και απομονωθούμε. Μπορούμε επίσης να γράψουμε αυτά που κάνουμε όσο ΜΕΝΟΥΜΕ ΣΠΙΤΙ, να στείλουμε μηνύματα, να τραβήξουμε φωτογραφίες της απομόνωσής μας και να τις μοιραστούμε στο Instagram, στο Facebook και στο Twitter.

Μπορεί κι εσύ να κολλήσεις τον ιό, για την ακρίβεια μπορεί να τον κολλήσουμε όλοι, αλλά ελπίζουμε διαδοχικά, με χαμηλότερο ρυθμό, ώστε το σύστημα υγείας να μπορεί να μας βοηθήσει. Πρέπει να τον περιορίσουμε.

Η γενιά Z ειδικά μπορεί να επιδείξει τη σωστή συμπεριφορά απομόνωσης για τους γονείς και τους παππούδες. Μερικοί από αυτούς που παραβιάζουν τις οδηγίες είναι άνω των 60 ετών, που απλά δεν καταλαβαίνουν ή απλά έχουν την λάθος πληροφόρηση. Επίσης, δεν γνωρίζουν πώς να ψυχαγωγηθούν γιατί δεν χρησιμοποιούν το διαδίκτυο. Οι έφηβοι και όσοι διανύουν την δεκαετία των 20 έχουν την ευκαιρία σήμερα τώρα να γίνουν οι ηγέτες, να κάνουν τη διαφορά υποστηρίζοντας τις προσπάθειες των σχολείων, των πανεπιστημίων, των επιχειρήσεων και των κυβερνήσεων, δείχνοντας πόσο σημαντικό είναι να αποφύγουμε τις κοινωνικές επαφές. Μπορούν να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο εφαρμόζοντας την απομόνωση και κάνοντας πράγματα μόνο online. Μπορούν να αποτελέσουν το πρότυπο για τους ενήλικες που δεν συμπεριφέρονται λογικά. 

Τα μέλη της γενιάς Z είναι ειδικοί στη χρήση των κινητών, του διαδικτύου, των social media. Τώρα είναι η καλύτερη στιγμή να χρησιμοποιήσουν αυτές τις γνώσεις για να βοηθήσουν τις μεγαλύτερες γενιές. Μπορούν να επικοινωνούν online, να στέλνουν post στο Instagram, να κάνουν video στο TikTok videos, να χρησιμοποιούν τα Google Docs, να αναζητούν οτιδήποτε χρειάζονται στο Google και να αποφεύγουν οποιαδήποτε επαφή από κοντά. 

Αν ανήκεις στην γενιά Z, μπορείς να προτείνεις να δείτε όλοι ταινίες και να μοιραστείτε τις σκέψεις και τις ιδέες σας μέσω τηλεφώνου ή υπολογιστή. Μία άλλη πρόταση θα μπορούσε να είναι να οργανώσετε όλες τις φωτογραφίες σας, να αναζητήσετε συνταγές online, να κάνετε μαθήματα online.

Άλλες προτάσεις: δείτε video στο YouTube, μάθετε κάτι στο YouTube, στο Coursera, στο EdEx. Μπορείτε επίσης να διαβάσετε ένα βιβλίο, ηλεκτρονικά ή παραδοσιακά. Μπορείτε επίσης να πάτε στο LinkedIn και να χρησιμοποιήσετε την καινούρια πλατφόρμα LinkedIn Learning, όπου μπορείτε να αποκτήσετε business skills, να κάνετε μαθήματα δημιουργικότητας ή να βελτιώσετε τις τεχνολογικές σας δεξιότητες. Πρόκειται για μια μοναδική ευκαιρία να κάνετε πράγματα που πάντα θέλατε, αλλά δεν είχατε ποτέ το χρόνο-υπάρχουν αμέτρητες ιδέες. Για την ακρίβεια, η γενιά Z ξέρει τα πάντα για το διαδίκτυο. 

Βασιζόμαστε στη γενιά Z να μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε αυτήν την κρίση. Είναι απίστευτο πως όλες αυτές τις τεχνολογικές ικανότητες μπορούν να μας βοηθήσουν να τα καταφέρουμε!
πηγή

Ιατρική και Δημόσια Υγεία στην Όψιμη Δημοκρατική Ρώμη

Medicine and Public health in the late Roman Republic

Η προκείμενη ανακοίνωση, σχετίζεται με την ιστορία της ιατρικής στην αρχαία Ρώμη. Στην ανακοίνωση αυτή, θα εξεταστεί αρχικά η εμφάνιση των πρώτων ιατρικών κοινοτήτων της αρχαίας Ρώμης καθώς και η εξέλιξή τους.Καθώς η ανακοίνωση αυτή διχοτομείται θεματικά, ανάμεσα στην ιατρική και στην δημόσια υγεία στη Ρώμη ,σε δεύτερο στάδιο, εξετάζουμε τη δημόσια υγεία στη Ρώμη και την κοινωνική ιατρική που αναπτύχθηκε στην όψιμη φάση της δημοκρατικής της περιόδου, όπως είναι η κατασκευή μεγάλων αποχετευτικών έργων (Cloaca Maxima, δημόσια λουτρά κ.α.) και τη διάθεση της πολιτείας να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των Ρωμαίων πολιτών, με τη θεσμοθέτηση οργάνων, καθώς και την εισαγωγή νομοθεσίας από τα δικαιοπλαστικά της όργανα, που σχετιζόταν με την ιατρική περίθαλψη. Τέλος, ακροθιγώς θα γίνει μια αναφορά στους σημαντικότερους ιατρούς και στις νευραλγικότερες ιατρικές εφευρέσεις της Ρωμαϊκής αρχαιότητας.

1.Εισαγωγή

Στο έπος του Βιργιλίου, στην Αινειάδα, κατά την έλευση του Αινεία στο Λάτιο διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη σκηνή. Ο φίλος και ιατρός του Αινεία, ο Ιάπυξ, προσπαθεί να φροντίσει το πληγωμένο από βέλος πόδι του Αινεία, αλλά οι προσπάθειες του μένουν ατελέσφορες. Το πληγωμένο τραύμα θεραπεύει όμως η Αφροδίτη, η μητέρα του Αινεία. Συλλέγει ένα θεραπευτικό βότανο , το εναποθέτει πάνω στο τραύμα, οι πόνοι παύουν, το αίμα πήζει, το βέλος ακολουθέι το χέρι αβίαστα και γλιστρά εύκολα προς τα έξω1. «Η κατεκτημένη Ελλάδα υπέταξε τον σκληρό κατακτητή της»2, γράφει o Οράτιος, τον πρώτο προχριστιανικό αιώνα. Η ιατρική τέχνη, μεταβαίνει στη Ρώμη ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που μετέβη η αρχαία ελληνική λογοτεχνία, η ελληνική γλυπτική, η ελληνική αρχιτεκτονική και πληθώρα άλλων τεχνών και επιστημών. Μέσω πολιτισμικών ωσμώσεων και αθρόων μεταναστευτικών κυμάτων, η ιατρική γίνεται κι αυτή μέρος του ρωμαϊκού επιστητού και καταλαμβάνει -αν και όχι αμέσως- μία ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στις «ανώτερες τέχνες»3.
Τη νευραλγικότητα της μετάβασης αυτής, μπορούμε άλλωστε να την δούμε και από το γεγονός ότι η μεσαιωνική δυτική Ευρώπη γνωρίζει τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό μόνο μέσα από τα λατινικά , ενώ από τον 16ο αιώνα όπου δημοσιεύονται δίγλωσσες εκδόσεις των ελληνικών κειμένων, κατά κύριο λόγο η λατινική μετάφραση ήταν αυτή που διαβαζόταν, παρά το Ελληνικό πρωτότυπο4. Κατά κάποιον τρόπο λοιπόν, η Ρώμη γίνεται το άρμα που μεταφέρει την ιατρική τεχνοτροπία, την ιατρική γνώση από την Ελλάδα σε όλο τον κόσμο. Η Ρώμη, ξεκινάει να αποκτά σταδιακά ιατρούς αλλά δεν έχει ιατρική ορολογία. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που συνιστά την πρώτη ιατρική «κρίση» της Ρώμης και το οποίο αντιμετώπισε δύο φορές στο παρελθόν. Αρχικά κατά τη διάρκεια της μεταφοράς της φιλοσοφίας από την Ελλάδα στη Ρώμη5 και έπειτα κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του ρωμαϊκού έπους της Αινειάδας το οποίο αποτελεί ένα ομηρικό «αντίγραφο»6, και εν συνόλω στην κατασκευή μια λογοτεχνικής ταυτότητας. Πλέον υπάρχει σταθερή ανάπτυξη μιας ιατρικής ορολογίας παράλληλα με την συνεχή χρήση των ελληνικών συγγραμμάτων ως προτύπων ή ως βάση για τις λατινικές παραφράσεις. Η διαδικασία αυτή ήταν μια διαδικασία προσαρμογής, η οποία περιελάμβανε συχνά την ερμηνεία του ελληνικού πρωτοτύπου.
Έτσι «συναρμολογείται» μία ιατρική γλώσσα, η οποία θα συστήσει ένα ιατρικό λεξιλόγιο στα λατινικά στο τέλος του τρίτου αιώνα π.Χ., το οποίο μπορεί κάποιος να συναντήσει μέσα στα θεατρικά έργα του Πλαύτου7 και τα ιατρικά ανέκδοτά του. Η ελληνική ιατρική μεταβαίνει στη Ρώμη με έναν μυθολογικό τρόπο αρχικά. Κατά τους Ρωμαϊκούς θρύλους, αναφέρεται πως τα σιβυλλικά βιβλία προέβλεψαν ότι ο μόνος τρόπος να σταματήσει η επιδημία του 293 π.Χ., ήταν η πρόσκληση του θεού Ασκληπιού από το ιερό της Επιδαύρου. Μια ρωμαϊκή αντιπροσωπεία στάλθηκε στην Ελλάδα και έφερε με τη σύμφωνη γνώμη του ίδιου του θεού κατά την παράδοση- τον ίδιο μέσα σε πλοίο με προορισμό το Λάτιο. Όταν το πλοίο που μετέφερε τους πρεσβευτές αγκυροβόλησε νότια της Ρώμης, ο θεός που είχε πρωτύτερα πάρει τη μορφή φιδιού, βγήκε στην ξηρά και κατέφυγε σε έναν ναό του Ασκληπιού.
Θαυματουργά, η επιδημία σταμάτησε. Αν θα θέλαμε όμως να από-μυθοποιήσουμε και να απομαγεύσουμε κατά κάποιον τρόπο τον θρύλο αυτόν, θα λέγαμε ότι η ρωμαϊκή πολιτεία συνειδητοποίησε, ότι θα ήταν καλύτερο το να έχει τους άρρωστους έξω από την πόλη, και γι’ αυτό η ρωμαϊκή σύγκλητος διέταξε τον ναό και το ιερό του Ασκληπιού -μέσα στο οποίο συνέρρεαν οι άρρωστοι Ρωμαίοι- να τον κτίσουν έξω από την πόλη και συγκεκριμένα σε ένα νησί του Τίβερη, όπως και έκαναν. Από την άφιξη του Έλληνα θεού στη Ρώμη, μεσολαβούν 80 χρόνια μέχρι την άφιξη του πρώτου Έλληνα ιατρού σε αυτή.

2.Ιατρικές Κοινότητες και Ιατρική μετανάστευση

Ο πρώτος αυτός Έλληνας ιατρός ήταν ο Αρχάγαθος, ο οποίος θα φτάσει το 219 π.Χ. στη Ρώμη από την Πελοπόννησο και θα λάβει το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη καθώς και το δικό του ιατρείο. Εδώ τίθεται ένα δομικό ζήτημα της Ρωμαϊκής ιατρικής, ένα ζήτημα εν πολλοίς ιατρικού περσεψιονισμού. Ο Αρχάγαθος, πηγαίνει στη Ρώμη ως τραυματολόγος8. Ενώ όταν φεύγει αργότερα απ’ αυτή, τον αποκαλούν «σφαγέα»9. Τίθεται λοιπόν έτσι το σχετιζόμενο με τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία των Ρωμαίων ζήτημα. Σήμερα στις κλασικές σπουδές έχουμε υιοθετήσει ένα μοτίβο, κατα το οποίο ο Ρωμαίος είναι πρακτικός, ενώ ο Έλληνας θεωρητικός φορέας τoυ Αριστοτελικού θεωρητικού βίου10. Τουλάχιστον στην αρχική φάση της ιατρικής στη Ρώμη, βλέπουμε ότι ο Αρχάγαθος θέλοντας να ασήσει παρεμβατικές θεραπευτικές μεθόδους, κάνοντας εγχειρήσεις και καυτηριασμούς, προκάλεσε αποστροφή στους Ρωμαίους. Εδώ ακριβώς τίθεται το ζήτημα της συνολικότερης ιατρικής φιλοσοφίας των Ρωμαίων και το πως αυτή αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα, αναφορικά με τον ενστερνισμό των βασικότερων ιατρικών «δογμάτων11» των Ελλήνων12. Σε επιστολές, οι οποίες απευθύνονται προς τον υιό του, ο Κάτωνας ο Τιμητής, του εφιστά την προσοχή στην νέα αυτή μορφή ιατρικής και τον συμβουλεύει, να αποφεύγει τους ιατρούς, ειδικά αν αυτοί είναι Ελληνες13. Ο Κάτωνας έχει την αίσθηση -εν πολλοίς και κάποια βεβαιότητα- ότι το ελληνικό στοιχείο στη Ρώμη, είναι μια -κατά κάποιον τρόπο- πολύ καλά καλυμμένη εγκληματική συμμορία, η οποία ως μόνο στόχο της και σκοποθεσία της, έχει την εξάλειψη του Ρωμαϊκού γένους14. Το σημαντικότερο όμως στοιχείο στις επιστολές του, δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο ο πουριτανός Ρωμαίος της μέσης δημοκρατικής περιόδου βλέπει τον Έλληνα ιατρό, αλλά πώς βλέπει την ίδια την ιατρική. Ο Κάτωνας προκρίνει τον Ρωμαϊκό τρόπο θεραπείας, σύμφωνα με τον οποίο ο Pater Familias15, ο επικεφαλής δηλαδή μιας οικογένειας, αναλαμβάνει την ευθύνη για την υγεία όλων των μελών της, συμπεριλαμβανομένων και των ζώων.
Οι Έλληνες ιατροί, αντιμετωπίζονται με κάποια δυσπιστία από τους Ρωμαίους για δύο λόγους.
Ο πρώτος, σχετίζεται με την θεωρητική αντιμετώπιση της ιατρικής τέχνης. Στη Ρωμαϊκή αισθητική, οι τέχνες των Ελλήνων χαρακτηρίζονται ως «κατώτερες τέχνες» και σε αυτές ανήκει -εκτός από τη φιλοσοφία- και η ιατρική. Είναι οι κατώτερες τέχνες, γιατί είναι δημιουργημένες από Έλληνες, αλλά και λόγω του υψηλού βαθμού χειρωνακτικότητάς τους. Αυτός είναι ένας από του λόγους, που η ιατρική θα ασκείται αποκλειστικά από δούλους ή απελεύθερους μετανάστες. Ένας δεύτερος λόγος, είναι πως μέσα στο σώμα των ιατρών μπορούσαν να εισχωρήσουν πολλές φορές και «τσαρλατάνοι». Άλλωστε, οι Ρωμαίοι των υψηλότερων στρωμάτων στην κοινωνική διαστρωμάτωση, χρησιμοποιούσαν τους δούλους τους , οι οποίοι είχαν πενιχρές ιατρικές γνώσεις, να παριστάνουν τους ιατρούς έξω από τις οικίες τους, ώστε να κερδίσουν με αυτόν τον τρόπο χρήματα16.
Ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τους Ρωμαίους, είναι το ζήτημα του αν η θεραπεία είναι νομοτελειακά αναποτελεσματική και αν είναι προορισμένη να παραμείνει ατελέσφορη, αν η ασθένεια αυτή είναι προϊόν θεϊκής βούλησης. Εν πολλοίς, ακριβώς αυτό πιστεύουν στην Ρώμη. Ότι η ιατρική πρακτική τις περισσότερες φορές ενδεχομένως να παραμείνει ατελέσφορη, λόγω του γεγονότος ότι τιμωρητικά έχει σταλεί στους ανθρώπους.
Έτσι, στη Ρώμη επιστρέφουν για ένα βραχύχρονο διάστημα στις κλασικές ρωμαϊκές διεξόδους της ιατρικής, όπως είναι η βοτανική ιατρική, η αστρολογική ιατρική, τα φυλαχτά και οι προσευχές17. Άξιο αναφοράς, είναι το διάσημο φυλαχτό της ρωμαϊκής αρχαιότητας, αναφορικά με τις γυναικολογικές παθήσεις: «Μήτρα σε καλώ να μείνεις στη θέση σου18» το οποίο απευθυνόταν στην ίδια τη μήτρα, για να σταματήσουν τα γυναικολογικά προβλήματα19.
Αλλά και στην Αθήνα το 429 π.Χ. επιβεβαιώνεται με συγκλονιστικό τρόπο η ρήξη μεταξύ των φορέων της λαϊκής γνώσης και της ιατρικής κοινότητας, όταν αναδεικνύεται εντυπωσιακά η αδυναμία των ιατρών απέναντι στην επιδημία και δημιουργείται μια βαθιά πτύχωση μέσα απ’ την οποία αναβλύζει μια κρίση εμπιστοσύνης και μια σειρά έντονων επικρίσεων ενάντια στην ιατρική επιστήμη20 .
Έτσι, ενώ οι γιατροί είχαν πρωτύτερα επιτεθεί εναντίον των θεραπευτικών πρακτικών μαγικο-θρησκευτικού χαρακτήρα, δέχονται τώρα κατηγορίες όπως αυτή της αγυρτείας, την οποία είχαν εκτοξεύσει πρωτύτερα εκείνοι εναντίον των μάγων21. Δεν μπορούν φυσικά να κατηγορηθούν οι Ρωμαίοι για το γεγονός ότι δεν εμπιστεύτηκαν την ελληνική ιατρική, γιατί η ελληνική ιατρική είναι αποτέλεσμα μιας γραμμικής ανάπτυξης της επιστημονικής σκέψης που αναπτύσσεται στην Ελλάδα και η οποία αποτελεί τον υψηλότερο βαθμό ωριμότητας της ιωνικής σκέψης.
Αρκεί και μόνο παραδειγματικά να αναφέρουμε πως ο Ιπποκράτης ορίζει την έννοια της ασθένειας, προς υποστήριξη του ισχυρισμού μας22 . Θα έπρεπε να περάσουν εκατοντάδες χρόνια, ούτως ώστε να συναντήσουμε γραπτά κείμενα μέσα από τα οποία να απορρέει μία κατάσταση σεβασμού προς την ιατρική κοινότητα και ειδικότερα προς την ιατρική διάγνωση23. Μόνο δηλαδή την εποχή του 1ου προχριστιανικού αιώνα και συγκεκριμένα το 30-40 π.Χ. μπορεί κάποιος να πει ότι η ελληνιστική ιατρική εκτοπίζει την μαγικοθρησκευτική ρωμαϊκή βοτανική ιατρική της μέσης ρεπουμπλικανικής περιόδου του Κάτωνα. H Ελληνική ιατρική φυσικά, δεν έχει ως αντίπαλο μόνο την βοτανική ιατρική, αλλά και μια άλλη μορφή ιατρικής, η οποία έχει βαθιά τις ρίζες της μέσα στο σώμα της λατινικής λαϊκής πίστης. Την αστρολογική ιατρική24.Την τέχνη που αποσκοπούσε στην πρόγνωση, διάγνωση και θεραπεία του ανθρώπινου σώματος με τη βοήθεια των άστρων και των νόμων που τα διέπει και η οποία χωριζόταν σε δύο είδη: Στην ιατρομαθηματική τέχνη και στην αστρολογική φαρμακευτική.
Προϊόντος του χρόνου, πέρα από τις από τα ελληνικά παραδείγματα του Αρχάγαθου και του Ασκληπιάδη (ο δεύτερος θα βρεθεί στη Ρώμη το 91 π.Χ., δηλαδή 100 χρόνια μετά την άφιξη του Αρχάγαθου) ξεκινούν και δημιουργούνται πιο συγκροτημένες ιατρικές κοινότητες στη Ρώμη, οι οποίες όμως και πάλι απαρτίζονται από δούλους25 και οι οποίοι είναι αιχμάλωτοι πολέμου κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής επέκτασης στην ελληνιστική ανατολή. Έτσι λοιπόν σταδιακά, φτάνουμε στα μέσα του 1ου προχριστιανικού αιώνα, όπου είναι πλέον κοινή πρακτική η πρόσληψη ενός Έλληνα ιατρού. Με ενέργεια του Ιουλίου Καίσαρα το 49 π.Χ., χορηγείται το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη σε κάθε ιατρό που ασκεί την τέχνη του στην πόλη της Ρώμης, ενώ μία δεκαετία αργότερα χορηγείται σε όλους τους ιατρούς σε ολόκληρη την αυτοκρατορία ασυλία από την στρατολόγηση26.
Έτσι λοιπόν παγιώνεται μία διαρκής εικόνα του ιατρικού επαγγέλματος ως κάτι ελληνικού ή -αν όχι καθαρά ελληνικού- ως κάτι μη ρωμαϊκού και το οποίο υπόκειται στη δικαιοδοσία μεταναστών, αλλοδαπών, σκλάβων και πρώην σκλάβων. Αν θα θέλαμε να προσεγγίσουμε την αντικειμενική πραγματικότητα με μια ποσόστωση, τότε θα λέγαμε ότι σύμφωνα με τα ευρήματα ένα ποσοστό της τάξης του το 75% των γιατρών είναι είτε σκλάβοι, είτε πρώην σκλάβοι, ενώ μόλις το 5% φέρει μη ελληνικό όνομα27.
Με την εμφάνιση του Κέλσου έχουμε και ένα καινοφανές στοιχείο στην ιστορία της ρωμαϊκής ιατρικής, καθώς με αυτόν τον τρόπο η ιατρική σταμάτα να είναι επείσακτη και η Ρώμη ξεκινάει τη δική της πορεία στην ιατρική τέχνη και επιστήμη. Ο Κέλσος γράφει οκτώ βιβλία «περί ιατρικής» γραμμένα στα λατινικά και κάνει μια πρώτη διχοτόμηση μεταξύ ιατρικής και χειρουργικής , η οποία ανεξαρτητοποιείται- κατά κάποιον τρόπο- από την πρώτη. Ταυτόχρονα θέτει και κάποια πρώτα ηθικά και φιλοσοφικά ζητήματα στο προσκήνιο, τα οποία δεν είχαν συζητηθεί μέχρι τότε τουλάχιστον, όπως είναι για παράδειγμα η άσκηση της ιατρικής και το ασυμβίβαστό της με την άσεμνη επιδίωξη του χρηματικού κέρδους . Η τελευταία «πράξη» της μετάβασης των Ελλήνων ιατρών προς τη Ρώμη, αρχίζει με το όνομα του Ασκληπιάδη, ο οποίος αν και γράψε στα ελληνικά, το μήνυμα του απευθυνόταν κατά μεγάλο βαθμό στο ρωμαϊκό κοινό και το παράδειγμα του αναμφίβολα ενθάρρυνε κι άλλους ιατρούς να μεταναστεύσουν στη Ρώμη.

3.Από τη διάγνωση στη θεραπεία

Πριν προχωρήσουμε στο πεδίο της δημόσιας υγείας, οφείλουμε να κάνουμε μία στάση στο νευραλγικό πεδίο της ρωμαϊκής φαρμακολογίας και φαρμακευτικής. Για την ολοκλήρωση δηλαδή της μετάβασης από την διάγνωση στην θεραπεία. Στη Ρώμη υπάρχουν αναρίθμητα φάρμακα, αλλά λίγοι φαρμακοποιοί. Ο πρώτος ιστορικά φαρμακοποιός, είναι ο Αντώνιος Μούσας, που ως γιατρός και φαρμακοποιός του αυτοκράτορα Αυγούστου, τον έσωσε από μια βαριά ηπατική νόσο και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανέλιξη του στην τάξη των ιππέων28. Ο σημαντικότερος όμως φαρμακοποιός της ρωμαϊκής αρχαιότητας είναι ο Σκριβώνιος Λάργος. Δημοσίευσε μάλιστα το 47 μ.Χ. ένα ιατρικό εγχειρίδιο που αφορούσε 271 συνταγές για όλες τις πιθανές ασθένειες από την κεφαλή μέχρι τα άκρα. Μάλιστα είναι ο πρώτος που εισάγει στην ιατρική τον ηλεκτρισμό, χωρίς βέβαια να γνωρίζει για τον αληθινό χαρακτήρα της ενέργειας, καθώς αυτός μόλις το 1772 αποδείχτηκε ως τέτοιος. Συνιστούσε τη χρήση μαύρων ναρκών, το περιβόητο αυτό ψάρι το οποίο προκαλεί ηλεκτρισμό όταν αμύνεται. Με τον Λάργο, για πρώτη φορά έχουμε ένα συγκερασμό διαιτητικής, φαρμακολογίας και χειρουργικής ως βαθμίδες της κλινικής ιατρικής. Ένα ιδιαίτερο παράδειγμα που σχετίζεται με την συνολικότερη φαρμακευτική φιλοσοφία του, είναι η διένεξή του με τον Αμβρόσιο. Ο Αμβρόσιος ήταν φαρμακοποιός που ζούσε ταυτόχρονα με τον Λάργο. Ο Αμβρόσιος συνέστησε ένα φάρμακο για την διάλυση λίθου στην ουροδόχο κύστη και την αποβολή του μέσω των ούρων. Πρόκειται για μείγμα για το οποίο θα κατασκευαζόταν από ένα άτομο που δεν θα φορούσε σιδερένιο δαχτυλίδι και θα χρησιμοποιούσε μόνο ένα πέτρινο γουδί. Ο Λάργος, διαβάζοντας την συνταγή αυτή την απέρριψε ως απλή δεισιδαιμονία. Ταυτόχρονα τα φάρμακα που σχετίζονταν με ψυχιατρικές ασθένειες στην αρχαία Ρώμη και προϋπέθεταν να πίνει ο ασθενής το αίμα από κρανία μονομάχων (ή ακόμα χειρότερα να τρώει ένα μέρος από το συκώτι τους) καταδικάστηκαν από τον Λάργο ως έξω από την «τέχνη29» της ιατρικής30. Αυτή η ρηματική αναφορά του Λάργου σε μια ιατρική τέχνη υποδηλώνει – αν κανουμε μια διασταλτική ανάγνωση- ότι έχει ξεκινήσει να συναρμολογείται μία αίσθηση συναδελφικής υπεράσπισης και συντεχνιακής αλληλεγγύης στη Ρώμη. Έτσι ολοκληρώνεται η μετάβαση της ελληνικής ιατρικής στο ρωμαϊκό κόσμο και τα φάρμακα κυκλοφορούν πλέον τόσο στα λατινικά, όσο και στα ελληνικά, αλλά τίθενται και οι βάσεις μιας ηθικοδεοντολογικής καθοδήγησης της ιατρικής ως τέχνης αλλα πλέον και ως επιστήμης31. Για την κυκλοφορία του φαρμάκου αρκούσε πολλές φορές η άτυπη έγκρισή του από τον εκάστοτε αυτοκράτορα. Έχουμε το παράδειγμα του Πάκκιου Αντίοχου ,ο οποίος λίγο πριν πεθάνει το 30 μ.Χ. περιέγραψε το υπέροχο παυσίπονο φάρμακο του σε ένα γράμμα προς τον αυτοκράτορα Τιβέριο, ο οποίος στη συνέχεια φρόντισε ώστε να είναι διαθέσιμο στις δημόσιες βιβλιοθήκες για να μπορούν να το διαβάσουν όλοι. Έτσι, μπορεί κάποιος να οδηγηθεί σε ένα ασφαλές συμπέρασμα ότι αν και δεν υπήρχε κάποιος οργανισμός που να σχετιζόταν με την έγκριση φαρμάκων στην ιατρική αγορά, ακόμη και η υπόνοια της αυτοκρατορικής έγκρισης θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να προωθήσει μια θεωρία για ένα νέο φάρμακο, όπως την προαναφερόμενη περίπτωση. Όπως στην Ελλάδα, έτσι και στην Ρώμη γιατρός και φαρμακοποιός ήταν το ίδιο πρόσωπο, αλλά επίσημος έλεγχος του εμπορίου των φαρμάκων δεν υπήρχε.

4.Δημόσια υγεία στη Ρώμη
Νομικό πλαίσιο και δημόσια υγιεινή

Ήδη από τον 8ο προχριστιανικό αιώνα, ο Σαβινικής καταγωγής βασιλιάς Νουμάς Πομπίλιος, εισάγει τους βασιλικούς νόμους32 εντός των οποίων υπάρχει διάταξη που προβλέπει πως το έμβρυο πρέπει να αφαιρείται από την κοιλιά της εγκυμονούσας γυναίκας, αν αυτή έχει αρρωστήσει βαριά ή αν πεθαίνει στη γέννα. Όποιος εν γνώση του παραλείψει την καισαρική τομή, μπορεί να τιμωρηθεί και με θάνατο33. Αυτό δηλώνει δύο πολύ σημαντικά στοιχεία. Πρώτον το αρτιγέννητο ρωμαϊκό δίκαιο ποινικοποιεί και παραλείψεις εκτός από πράξεις και δεύτερον ο νόμος αυτός, απορρέει από τη συνολικότερη προβληματοθεσία της βασιλικής περιόδου της Ρώμης, όπου ο πληθυσμός της είναι αρκετά μικρός και η πολιτεία δημιουργεί νομοθετήματα ώστε να αυξηθεί. Ταυτόχρονα, δημιουργείται η μεγάλη απορία, γιατί ενώ το βρέφος προστατεύεται στην βασιλική φάση, στην δημοκρατική Ρώμη επιτρέπεται -όχι μόνο η παιδοκτονία- αλλά και η έκτρωση, υπό την όρο ότι η κυοφορούσα θα επιζήσει από την εγχείρηση αυτή. Άλλωστε η έκτρωση ήταν κοινή πρακτική μεταξύ των προνομιούχων Ρωμαίων, για να μειώσουν τους πιθανούς διαδόχους.
Θα έπρεπε να περάσουν πέντε ολόκληροι αιώνες και να μεταβούμε από την βασιλική ρωμαϊκή εποχή, στον εκδημοκρατισμό του Ρωμαϊκού πολιτεύματος, ώστε να συναντήσουμε νόμο που να σχετίζεται με την υγεία των πολιτών της Ρώμης. Νομοθετείται λοιπόν το 293 π.Χ. μια νευραλγική πρακτική που σχετίζεται με την καύση των νεκρών εντός των ορίων της Ρώμης. Ταυτόχρονα, δημιουργούνται ιερά έξω από την πόλη, πάνω στο νησί του Τίβερη, όπου συγκεντρώνονται εκεί τα ιερά του Ασκληπιού, ούτως ώστε η Ρώμη να παραμείνει απρόσβλητη από τους άρρωστους της και ουσιαστικά να τους εκτοπίσει έξω από τα τείχη της. Ταυτόχρονα, θεσμοθετείται το αξίωμα των κρατικών ιατρών οι οποίοι προβαίνουν σε αυτοψίες αναφορικά με το που η πόλη χρειάζεται περισσότερη βοήθεια και εντός των καθηκόντων τους βρίσκεται ο εντοπισμός των διαφόρων εστιών μόλυνσης και ο καθαρισμός τους από βλαβερά στοιχεία. Παρ’ όλα αυτά οι αρχίατροι και οι κοινοτικοί ιατροί34 θα εμφανιστούν μόλις στην όψιμη περίοδο της αυτοκρατορικής περίοδο της Ρώμης, δηλαδή τον 2ο μ.Χ. αιώνα.
Πέρα από το πεδίο της νομοθεσίας, η ρωμαϊκή διοίκηση παρενέβη στο πεδίο της δημόσιας υγείας και με άλλους τρόπους. Η πρώτη ευεργετική εφεύρεση αναφορικά με την δημόσια υγεία και την περαιτέρω ανάπτυξη του προσδόκιμου ζωής ήταν τα υδραγωγεία. Το νερό πλέον είναι τρεχούμενο και ακόμα κι αν οι υψηλά ιστάμενες στην κοινωνική διαστρωμάτωση οικογένειες μπορούν να το έχουν και μέσα στο σπίτι τους αυτό δεν αποκλείει τα πτωχά στρώματα να μπορούν να το προμηθευτούν, από κάποια κινστέρνα. Ταυτόχρονα, υπάρχει πλεόν διάχυτα η σκέψη που συνδέει την κατάσταση του νερού με την υγεία, όπως άλλωστε προκύπτει και από την σύνταξη πραγματειών σχετικά με το νερό, όπως αυτή του Sextus Julius Frontinus (30 μ.Χ-104μ.Χ) “Περι των υδάτων της πόλης της Ρώμης35”, αλλά γενικότερα και από τη νομοθεσία, όπου πλέον προβλέπεται ποινή για όποιον μολύνει τις δημόσιες πηγές νερού . Η Aqua Appia, για παράδειγμα δημιουργήθηκε το 272 π.Χ., δεν μετέφερε το νερό στην πόλη της Ρώμης με άρκες και υπεργείως, αλλά υπογείως, ούτως ώστε όχι μόνο να εξοικονομηθούν χρήματα και χρόνος, αλλά να επιτραπεί και στο νερό να παραμείνει απρόσβλητο από μια ενδεχόμενη μόλυνσή του από εχθρικές δυνάμεις, με σκοπό να δηλητηριάσουν τον πληθυσμό36. Η Aqua Marcia, κτίστηκε το 144 π.Χ. και ήταν η πρώτη μεταφορά νερού στην πόλη που πραγματοποιείται με γέφυρες (εν μέρει τουλάχιστον). Ιδιαίτερα νευραλγικά ήταν τα μέτρα που πήρε ο Αγρίππας ως ειδικός επί των νερών37, με τη δημιουργία μάλιστα της Aqua Virgo υστερογενώς, το 20 π.Χ. Ο Αγρίππας μάλιστα, δημιούργησε περισσότερα από 700 συντριβάνια και 130 δημόσιες πηγές. Στο τέλος του πρώτου αιώνα μ.Χ. η Ρώμη τροφοδοτείται από 9 υδραγωγεία, ενώ το 1/3 του νερού προορίζεται για ημιαστικές περιοχές, παντως εκτος Ρώμης , για φάρμες και κήπους, όπως επίσης και για τις βίλες της προνομιούχας τάξης. Η αποχέτευση συνδέεται και αυτή όπως και τα υδραγωγεία με τα σπίτια των πλουσίων, αλλά όχι και με αυτά των φτωχών. Μια μεγάλη μερίδα πολιτών της Ρώμης αρνήθηκε να συνδέσει το σπίτι της με τις αποχετεύσεις. Πολλοί Ρωμαίοι επέλεξαν να μην κάνουν αυτή τη σύνδεση, γιατί 1ον τα ποτάμια που βρίσκονταν στην άλλη άκρη των συνδέσεων ξεχείλιζαν και ως εκ τούτου πολλές φορές θα ήρθαν αντιμέτωποι με τα μολυσμένα νερά του, ενώ δεύτερον, λόγω του γεγονότος ότι δεν υπήρχαν παγίδες, υπήρχε μία συνεχόμενη δυσοσμία στα σπίτια τους, όπως επίσης και ένας μόνιμος κίνδυνος φωτιάς, λόγω υδροθείου. Πέρα από την Cloaca Maxima, η οποία ξεκινά να διαμορφώνεται σταδιακά στα χρόνια του Ταρκηνίου του Υπερήφανου38 στα τέλη του 6ου προχριστιανικού αιώνα (και η οποία σταματά να λειτουργεί κάποια στιγμή στον τρίτο αιώνα, για ένα μικρό διάστημα) υπάρχει ένα ολόκληρο δίκτυο κάτω από την πόλη, το οποίο προηγείται χρονικά αυτής.
Ένα άλλο ιδιαίτερα νευραλγικό ζήτημα αναφορικά με τη δόμηση του αστικού τοπίου και τη δημόσια υγιεινή, είναι το ζήτημα των δημοσίων λουτρών39. Στη Ρώμη υπάρχουν 900 λουτρά, από τα οποία κάποια μπορούν να υποστηρίξουν και τριακόσια άτομα, ενώ οι δημόσιες τουαλέτες της Ρώμης προσεγγίζουν τις διακόσιες. Με αυτόν τον τρόπο, η ρωμαϊκή διοίκηση προσπάθησε να περιορίσει την ρωμαϊκή πρακτική του να ρίπτονται τα περιττώματα των ανθρώπων από τα μπαλκόνια τους και να μένουν στον δρόμο. Παρ’ όλα αυτά, σύντομα οι δημόσιες τουαλέτες έγιναν επισκέψιμες μόνο με αγαλματίδια θεών, υπό την προσευχή και την ελπίδα ότι βγαίνοντας από αυτές θα παρέμεναν υγιείς. Νευραλγικό είναι επίσης το ζήτημα των νοσοκομείων. Φυσικά δεν κάνουμε εδώ λόγο για νοσοκομεία με τη σύγχρονη έννοια, ούτε καν για νοσοκομεία που αναπτύχθηκαν κατά την βυζαντινή περίοδο, όπως το περίφημο νοσοκομείο της μονής του Χριστού Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη. Τα νοσοκομεία στην ρωμαϊκή αρχαιότητα μπορούσαν να θεραπεύσουν και να δεχτούν μόνο στρατιώτες και σκλάβους40. Οι Ρωμαίοι πολίτες πάντως, συνέχιζαν να εξετάζονται από τους ιατρούς στο σπίτι τους, ενώ για να συναντήσουμε πολίτη σε νοσοκομείο, πρέπει να περάσουμε κάτω από την χριστιανική διοίκηση του Βυζαντίου, στα περίφημα ξενοδοχεία41. Παρά τα μέτρα της ρωμαϊκής διοίκησης, το προσδόκιμο ζωής στην Ρώμη ήταν 25 χρόνια. Φυσικά ο αριθμός αυτός είναι κατά κάποιον τρόπο πλασματικός, καθώς η ραγδαία βρεφική και παιδική θνησιμότητα «ρίχνει» τον μέσο όρο ηλικίας.
Μια μεγάλη μερίδα ασθενειών, προκαλείται από τις αποκρίσεις των ανθρώπων και των ζώων, οι οποίες βρίσκονται κατά κόρον στους δρόμους της Ρώμης . Ένας άλλος δημόσιος κίνδυνος είναι τα πτώματα στη Ρώμη, τα οποία αν και υπάρχει η υπηρεσία “Cura urbis” , καθίσταται αδύναμη στην συνεχή απομάκρυνσή τους42. Η Ρώμη γεμίζει ανά τακτά χρονικά διαστήματα με πτώματα δούλων και μικρών παιδιών. Εδώ τίθεται φυσικά και το ζήτημα της αντιμετώπισης των παιδιών στην αρχαία Ρώμη και την θλιβερή και ανεξερεύνητη ακόμα ιστορία της Columna Lactaria. Ένας άλλος τρόπος που το ρωμαϊκό κράτος προσπαθεί να ασκήσει κοινωνική ιατρική, είναι η μετατόπιση του θρησκευτικού ενδιαφέροντος από τους κλασικούς θεούς, στους ιατρικούς. Μπορεί κάποιος να παρατηρήσει δηλαδή, ότι το ιερό της θεάς Carna, της προστάτιδας δηλαδή των εσωτερικών οργάνων και αυτής που προφύλασσε τα παιδιά από τα κακά πνεύματα, αρχίζει να δέχεται πολλαπλάσιες θυσίες συγκριτικά με παρελθούσες περιόδους. Η Βοna Dea, η αγαθή δηλαδή θεά, μια μυστηριώδης θεραπεύτρια, η οποία δεχόταν θυσίες μόνο γυναικών και τέλος η Dea Salus, δηλαδή η πραγματική θεά της υγείας και γενικά της σωτηρίας, η οποία ήταν Σαβινικής προέλευσης. Έχει προταθεί στην επιστήμη της ιστορίας της ιατρικής, πως σε πλήρη αντίθεση με τον υψηλό πολιτισμό των Ρωμαίων, υπήρξε έλλειψη μέριμνας απέναντι στις επιδημίες. Οι ατελέσφορες προσπάθειες καταπολέμησης των επιδημιών, ίσως να οφείλονται και στο γεγονός ότι σε ολόκληρη την αρχαιότητα κανείς δεν προώθησε την υπόθεση των μιασμάτων των Ιπποκρατικών. Μαζί με άλλες δηλαδή περιβαλλοντολογικές επιδράσεις, η μόλυνση του αέρα, δηλαδή τα μιάσματα, πρέπει να ήταν η αιτία των επιδημικών νοσημάτων και η παραδοξότητα έγκειται στο γεγονός ότι οι Ρωμαίοι φαίνεται πως είχαν κάνει μια πρώτη αιτιακή σύνδεση μεταξύ στάσιμων νερών και ασθενειών. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος άλλωστε, συσχέτισε ρηματικά αυτά τα δύο. Ταυτόχρονα με την ελονοσία που προκαλούσαν οι μεγάλες επιθέσεις των κουνουπιών στη Ρώμη43,η οποία άλλωστε αποτελούσε πόοσφορο έδαφος καθώς βρισκόταν σε χαμηλό έδαφος ανάμεσα σε λόφους, η Ρώμη συνέχισε να μαστίζεται από επιδημίες.

5.Συμπεράσματα

Το πέρασμα της ελληνικής ιατρικής και η συνάντησή της με την ρωμαϊκή και ο συγκερασμός της ελληνικής ιωνικής σκέψης με το Ρωμαϊκό πνεύμα, αποτέλεσε ευεργετικό παράγοντα στην ανάπτυξη και στην καθιέρωση μιας νέας ιατρικής σκέψης η οποία θα μετουσίωνε την ιατρική τέχνη σε επιστήμη. Η ιατρική τεχνοτροπία των Ελλήνων, σε συγκερασμό με την νομική σκέψη των Ρωμαίων44, δημιούργησε νέες νευραλγικές πλευρές του φαινομένου της ιατρικής σκέψης. Η Ρώμη φυσικά, γνωρίζει καλύτερα την ελληνική ιατρική, όχι μέσα από έναν λογικό η εμπειρικό οπαδό της ιατρικής, αλλά από έναν μεθοδικό, τον Ασκληπιάδη. Η πλαστικότητα αυτής της αρτιγέννητης τέχνης που μεταβάλλεται σε επιστήμη, θα επιτρέψει να εισχωρήσουν στον πυρήνα της και οι πρώτες βιοηθικές αρχές. Βέβαια, η ιατρική ηθική αφορούσε λιγότερο την ευημερία του ασθενούς (τουλάχιστον αρχικά), απ’ ότι την υπεράσπιση της φήμης και του βιοπορισμού του ιατρού σε σχέση με τους ανταγωνιστές του. Ο Ασκληπιάδης για παράδειγμα, κατηγορεί ως δολοφόνους του ιατρούς που δραπετεύουν από μια περιοχή επειδή η θεραπεία τους σκότωσε τον ασθενή, ενώ ήδη από τον 4ο π. χ. αιώνα, ο Lex Aquilia ορίζει ότι ο ιατρός καθίσταται υπεύθυνος για τον θάνατο ενός χειρουργημένου σκλάβου σε περίπτωση που θα επιδείξει μετεγχειρητική αμέλεια, κάτι που εν πολλοίς σχετίζεται με την συνολικότερη ανεπτυγμένη νομική σκέψη στη Ρώμη. Νομοτελειακά, το ενδιαφέρον των Ρωμαίων θα μετατοπιστεί στο ιατρικό επιστητό και θα γεννηθούν οι πρώτοι μεγάλοι Ρωμαίοι ιατροί. όπως ο Κέλσος45.Ταυτόχρονα, η ιατρική σκέψη προχωρά και στο επίπεδο της πρόληψης. Η πολιτεία προβαίνει εντός των αστικών πλαισίων σε νευραλγικές για την ζωη των πολιτών αλλαγές. Για παράδειγμα, ο αρχιτέκτονας Βιτρούβιος, προτείνει στο «Περι της αρχιτεκτρονικής46» να γίνεται προσεκτική επιλογή, αναφορικά με την εποίκιση νέων εδαφών και το κτίσιμο των πόλεων πρέπει να γίνεται μακριά από έλη47 ενώ ταυτόχρονα, ο Πλίνιος ο νεότερος και ο Βάρρωνας ξεκινούν να συνδέουν περιβαλλοντικές αιτίες και ασθένειες48. Στα ιατρεία49 της Ρώμης, θα ξεκινήσει να υπάρχει και μία -κατά κάποιον τρόπο- διακλάδωση και δημιουργία κάποιον πρώτων ειδικοτήτων ως απότοκο του νέου ρωμαϊκού ιατρικού ρεφορμισμού στην προχριστιανική Ρώμη. Υπήρχαν αρχικά μόνο δύο κατηγορίες θεραπευτών, οι γενικοί ιατροί και οι χειρουργοί που εκτελούσαν τις επεμβάσεις. Εκτός από αυτούς υπήρχε και μία τρίτη ομάδα, αυτή των ιατροσοφιστών, δηλαδή θεωρητικοί οι οποίοι αφιερώνονταν μόνο σε επιστημονικές συζητήσεις, χωρίς οι ίδιοι να μπορούν να θεραπεύσουν ούτε καν απλές ασθένειες . Μόνο κατά την αυτοκρατορική εποχή διευρύνονται περισσότερο οι ιατρικές ειδικότητες. Παθολόγοι, οφθαλμίατροι, γυναικολόγοι50, δερματολόγοι, ωτολόγοι και οδοντίατροι , όπως προκύπτει άλλωστε και από τις σφραγίδες των ιατρών και σε κειμηλιόλιθους, οι οποίοι βρέθηκαν στην περιοχή της Κολωνίας. Επιπλέον υπήρχαν ακόμη πιο εξειδικευμένοι ιατροί , ειδικοί σε μία μόνο πάθηση, για παράδειγμα στην εγχείρηση του καταρράκτη ή στην θεραπεία του τραχώματος51. Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι μερικοί εξειδικευμένοι ιατροί ασχολούνται μόνο με ορισμένα μέρη του σώματος ή μόνο με συγκεκριμένες ασθένειες ή θεραπευτικές μεθόδους. Υπήρχαν εξειδικευμένοι ιατροί για τα μαλλιά, τη φυματίωση, τα κατάγματα όπως επίσης και ερμηνευτές ονείρων52. Μαθαίνοντάς τα αυτά ο Γαληνός, σατιρικά και σκωπτικά σχολιάζει ότι υπήρχαν «περισσότεροι ιατροί από τα ίδια τα μέλη του σώματος» και αναρωτιέται «γιατί δεν έχει δημιουργηθεί άλλη μία ειδικότητα , αυτή του πρωκτολόγου53».
Νευραλγικό στοιχείο είναι και ο αυξημένος μιλιταρισμός και η στρατιωτικοποίηση της Ρώμης54. Φαίνεται πως λειτούργησε ευεργετικά αναφορικά με την ανάπτυξη της ιατρικής. Άλλωστε η Ρώμη χαρακτηρίζεται μετά το τέλος της δημοκρατικής της περιόδου από μία ιδιαίτερη επιθετικότητα συνεχών πολεμικών συρράξεων και συν τοις άλλοις, ειδικά αν εξετάσουμε προσεκτικά τον 3ο αιώνα της ρωμαϊκής κρίσης, θα δούμε ότι ο στρατός είναι απαραίτητο εφόδιο για την παραμονή κάποιου στην εξουσία ή για μια ενδεχόμενη ανέλιξή του σ’ αυτήν. Άρα ο στρατός πρέπει να προστατευτεί με κάθε μέσο και εν πολλοίς, η ίδια η ιατρική πρέπει να γίνει και αυτή υπηρέτρια της πολιτικής. Άλλωστε, πολλές φορές στην επιστήμη της ιστορίας, το ζήτημα της δημόσια υγείας στη Ρώμη έχει τεθεί και υπό το πρίσμα μιας ενδεχόμενης περαιτέρω επιβίωσής της.
Τέλος, έχει υποστηριχθεί πολλάκις ότι η ρωμαϊκή δημοκρατία κατέρρευσε λόγω της αδυναμίας της να αντιμετωπίσει τον εσωτερικό της εχθρό, παρά τον εξωτερικό55. Η μελέτη αυτή, έχει ως βασικό πυρήνα στη συνολικότερη σκοποθεσία της την ανάδειξη των θεωριών της αρχαιότητας ως διαμορφωτές της σύγχρονης ιατρικής, ακόμη και αν τελικά απορρίφθηκαν. Είναι κατάφωρη η πρόοδος που συντελείται και γίνεται αντιληπτή ακόμη και από τους ιατρούς εκείνης της εποχής ,με την εξαίρεση φυσικά του Γαληνού, ο οποίος είχε μια πεσιμιστική αντίληψη αναφορικά με την πρόοδο της ιατρικής56.
Θα κλείσουμε, αυτή τη μελέτη με ένα επίγραμμα του Μαρτιάλη από τον 1ο μεταχριστιανικό αιώνα, το οποίο απευθύνεται στον ιατρό του:«Ήμουν άρρωστος γι’ αυτό ήρθες αμέσως σε μένα, αλλά σε συνόδευαν 100 μαθητές∙ 100 παγωμένα χέρια ακούμπησαν στο σώμα μου. Μέχρι τότε δεν είχα καθόλου πυρετό, από τότε όμως απέκτησα57».

Eλληνόγλωσση Βιβλιογραφία

Ευτυχιάδης Α.(2001),Αρχές Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Ιατρικής,εκδ.Βήτα,Αθήνα
Καραμπάτος Η.(2019), «Ο Σωκράτης στην Κικερώνεια Ρητορική Φιλοσοφία»,Σωκράτης,τευχος 5ο
Λασκαράτου Ι.(2012),Ιστορία της Ιατρικής,εκδ.Πασχαλίδης,Νικοσία
Μαλαγιώργη Κ.(2007),H πορνεία στην αρχαία Ρώμη,Δ.Δ.,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Μαρκέτος Σ. (2002),Εικονογραφημένη ιστορία της Ιατρικής,εκδ.Ζήτα,Αθήνα
Μούκερτζι Σ.(2013),Η μεγάλη ασθένεια.Μια βιογραφία του Καρκινου,εκδ.μεταίχμιο,Αθήνα
Ράμμου Μ.Δ. (2017), Σατιρικά επιγράμματα εναντίον γιατρών στη λατινική γραμματεία,Δ.Δ., Α.Π.Θ.,Θεσσαλονίκη

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Cilliers L.(1993), “Public health in Roman Legislation”,Acta Classica,Vol.36
Cruse A.(2004),Roman Medicine,Tempus publishing,U.K.
Faraone C.A.(2003), “New light on Ancient Greek Exorcisms of the Wandering Womb”, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 144
Lindberg D.(1997),Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης,Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π.,Αθήνα
Nutton V. (2018),Αρχαία Ιατρική,University Studio Press,Θεσσαλονίκη
Porter D.(1999),Health,Civilization and the State,Routledge,New York
Pollak K.(2007),H Ιατρική στην Αρχαιότητα,εκδ.Παπαδήμα,Αθήνα
Sallares R.(2002),Malaria and Rome,Oxford University Press,Oxford
Veggeti M. (2000),Iστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίaς,εκδ.Τραυλός,Αθήνα
Vitruvius, P., & Morgan, M. H. (1960). Vitruvius: The ten books on architecture. New York
Dover Publications.
Λέξεις Κλειδιά: Cloaca Maxima, Ρωμαϊκή Ιατρική, Κέλσος, Αρχαία Ιατρική, Iστορία Ιατρικής

Abstract:

The herebelow announcement is related with the history of medicine in ancient Rome. In this particular announcement we will examine initially the emerge and the development of the first medical societies in ancient Rome. Basis that this presentation will illustrate two themes in parallel the medicine and the public health in Rome, we will examine on the second part the public health in Rome and the social medicine which flourished during the highest phase of the republic era of Rome, such as during the period of the construction of elaborated sanitatry projects(Cloaca Maxima , public baths etc). We also examine the government disposition to improve the standard of living of the Roman citizens via the enforecement of certain institutions and legislation related with the medical care. Finaly, we will refer to the pioneers of their era in medicine and to the most striking medical developments in Roman society.

Key Words:Roman Medicine,Ancient Medicine,Celsus,Cloaca Maxima,History of Medicine

πηγή